Klaas Hof (26) kon geen baan vinden, wilde daarom graag verder studeren, maar had geen zin om nog eens vier jaar in de collegebanken te zitten. Nu heeft hij een hbo-diploma op zak van de ad-opleiding ict-beheer aan Stenden Hogeschool. ‘Als de ad niet had bestaan, weet ik niet of ik wel naar het hoger onderwijs was gegaan’, zegt hij. ‘Ik denk niet dat ik daar de motivatie voor had gehad.’

Hof is de eerste van zijn studie die geslaagd is. De associate degree-opleidingen werden in 2006 als pilot ingevoerd om het niveauverschil tussen een mbo-4 diploma en een hbo-bachelor te overbruggen. Mbo’ers kiezen sneller voor het hoger onderwijs als ze maar twee jaar hoeven te studeren, was de gedachte. Bovendien zouden bedrijven staan te springen om ad’ers.

Reageren op een vraag die er niet is
Die arbeidsmarkt is belangrijk voor ad-opleidingen. Het bedrijfsleven moet duidelijk behoefte hebben aan afgestudeerden, anders geeft de overheid geen toestemming voor een nieuwe opleiding. Maar het bedrijfsleven is soms minder geïnteresseerd dan de overheid denkt. Minister Bussemaker liet zich vorig jaar tijdens een congres over ad-opleidingen ontvallen dat Avans Hogeschool wel erg weinig techniekopleidingen heeft. ‘Ik zou ze best willen opzetten’, reageerde collegevoorzitter Paul Rüpp toen, ‘maar er is geen heldere vraag vanuit de technieksector. We hebben met bedrijven gepraat, maar je kunt niet reageren op een vraag die er niet is.’

‘Als de ad niet had bestaan, weet ik niet of ik wel naar het hoger onderwijs was gegaan. Ik denk niet dat ik daar de motivatie voor had gehad.’

Omgekeerd komt het ook voor dat bedrijven vragen om een ad-opleiding, maar dat studenten geen belangstelling tonen. ‘We hadden een ad-opleiding bouwtechnische bedrijfskunde waar geen enkele student op afkwam’, vertelt Joop van Mackelenbergh, ad-coördinator van Avans. ‘Drie jaar lang hebben we alles geprobeerd: voltijd, deeltijd, duaal, wervingscampagnes. Nul studenten. Hetzelfde geldt voor onze ad-opleiding informatica. Wonderlijk, want in Rotterdam is diezelfde opleiding heel erg succesvol. Waarom? Ik kan er de vinger niet op leggen.’

Het beste van twee werelden
Toch kunnen ook de Rotterdamse techniekopleidingen ‘zeker nog meer studenten aan’, zegt Bert Reul, directeur van de Rotterdam Academy – de ad-tak van de hogeschool. Hij is erg blij met de ad-opleidingen: ‘Ze bieden het beste van twee werelden. Maar er is nog wel werk aan de winkel. De ad moet veel bekender worden onder studenten en bedrijven. Werkgevers weten soms niet wat voor functies bij de ad passen. Verder kan ik me voorstellen dat hogescholen sommige ad-opleidingen in heel Nederland willen aanbieden. Dat mag nu nog niet.’

Dit ‘vestigingsplaatsbeginsel’ waar Reul naar verwijst, houdt in dat hogescholen geen les mogen geven in een andere regio dan hun eigen. Onhandig, beaamt Van Mackelenbergh van Avans. ‘Bedrijven zeggen: hartstikke leuk dat jullie in Brabant zitten, maar voor onze werknemers in Friesland is dat wel wat ver weg.’

‘Dat is inderdaad een probleem’, beaamt Jules van Well van het Centraal Bureau Levensmiddelen. Het CBL werkt voor de scholing van supermarktmedewerkers veel samen met Stenden Hogeschool en Avans Hogeschool, maar zou graag in het hele land ad-opleidingen willen zien. ‘We missen nog steeds de Randstad. Van Alkmaar tot Dordrecht is het eigenlijk allemaal Inholland, en die hogeschool is nu vooral met zichzelf bezig. We hebben daar nooit echt een goede relatie mee gehad.’

‘Bedrijven zeggen; hartstikke leuk dat jullie in Brabant zitten, maar voor onze werknemers in Friesland is dat wel wat ver weg.’

De supermarkten liepen al vroeg warm voor ad’ers. Van Well: ‘Kassamedewerkers functioneren op niveau twee. Dan heb je bijvoorbeeld de groentechef of de broodchef: niveau drie. En dan de hoofdcaissière: niveau vier. Veel supermarktmanagers zijn niveau vijf. Alleen managers van echt grote winkels – denk bijvoorbeeld aan de AH XL – zitten op niveau zes, het bachelor-niveau.’

Afgestudeerden van niveau vijf vormen dus ‘heel nadrukkelijk een gat in de markt’. Vóór de komst van ad-opleidingen leidden supermarkten hun managers zelf op, in een aantal regio’s gebeurt dat vanwege het vestigingsplaatsbeginsel nog steeds. Tot ongenoegen van Van Well: ‘Die diploma’s hebben geen civiel effect. We zijn een branche waarin veel jonge mensen werken en dan vind ik het belangrijk dat zij een diploma halen waar ze ergens anders ook wat aan hebben. Dat vestigingsplaatsbeginsel moet echt eens worden opgelost.’

Deeltijd
Hogeschool Rotterdam heeft met pakweg elfhonderd inschrijvingen de meeste ad’ers, gevolgd door Hogeschool Avans (rond de zeshonderd). Op die laatste hogeschool lopen bijna alleen maar deeltijd-ad’ers rond. ‘Wij richten ons vooral op werkenden, daar blijkt in de regio Brabant de meeste behoefte aan”, verklaart Van Mackelenbergh. ‘We hebben een paar voltijdopleidingen gehad, maar daar kwamen nauwelijks studenten op af.’

Hogeschool Stenden, waar systeembeheerder Hof zijn opleiding volgde, heeft daarentegen vooral voltijdopleidingen. ‘Dat heeft te maken met de sociaaleconomische situatie in het noorden van Nederland’, legt vicevoorzitter Klaas-Wybo van der Hoek uit. De deelname aan het hoger onderwijs is in de regio relatief laag, terwijl werkgevers wel behoefte hebben aan hoger opgeleid personeel.

De hogeschool heeft daarom onder meer afspraken gemaakt met roc’s in de regio. ‘Dat betekent dat we docenten uitwisselen, en dat decanen hun mbo’ers die bijna klaar zijn wijzen op de mogelijkheden van een ad’, aldus Van der Hoek. Stenden werkt intensief samen met de roc’s, terwijl die in bijvoorbeeld Brabant nu pas zoetjesaan belangstelling tonen, zegt Van Mackelenbergh van Avans.

Door die aanpak van Stenden studeren er in het noorden relatief veel jongere ad’ers: mbo’ers, havisten en een handjevol vwo’ers. Tachtig procent stroomt meteen door naar de bacheloropleiding, terwijl dat landelijk ongeveer de helft is. De ad-opleidingen zijn zo opgezet dat ze studenten én klaarstomen om na twee jaar de arbeidsmarkt op te gaan én voorbereiden op het derde en vierde jaar van de bachelor.

‘Qua studentenaantallen en enthousiasme van studenten en bedrijven presteert de ad al ver boven mijn verwachtingen’

Zonnige toekomst
Kersverse ad’er Klaas kiest voor de arbeidsmarkt, ‘want je wilt op den duur toch huisje-boompje-beestje’. Hij heeft zijn diploma op zak en ziet de toekomst zonnig in. ‘Mijn kansen op een baan zijn naar mijn idee nu vele malen groter. Ik ben meteen al uitgenodigd voor een aantal gesprekken.’

Ook de hogescholen verwachten de komende jaren veel van de tweejarige opleidingen. ‘Qua studentenaantallen en enthousiasme van studenten en bedrijven presteert de ad al ver boven mijn verwachtingen’, zegt Stenden-bestuurder Van der Hoek. Avans Hogeschool is zelfs van plan om binnen vijf jaar voor elke deeltijd-bacheloropleiding een ad op te zetten.

Allemaal voorzien ze dat bedrijven steeds hogere eisen stellen aan het opleidingsniveau van werknemers. ‘Een associate degree geeft hun meer mogelijkheden’, zegt Reul van de Hogeschool Rotterdam. ‘Er liggen nog enorme kansen.’

HOP, Petra Vissers
Illustratie: Sarah Pronk

Cijfers
De associate degree wint aan populariteit. Afgelopen september schreven opvallend veel studenten zich bij de tweejarige hbo-opleidingen in: 1.900 tegen ongeveer 1.500 in 2011 en 2012. De Hogeschool Rotterdam is met circa 1.100 inschrijvingen de grootste aanbieder, gevolgd door Avans Hogeschool, Inholland en Stenden. Ongeveer de helft volgt zijn studie in deeltijd, blijkt uit het meest recente rapport van onderzoeksbureau SEO (2011). Ad’ers werken meestal, zijn wat ouder en hebben vaker kinderen dan bachelorstudenten. De meesten hebben een mbo-diploma, een kleiner deel komt direct van de havo. Ook trekken de ad-opleidingen relatief veel studenten van wie de ouders niet naar het hoger onderwijs zijn gegaan.

Wat is een associate degree?
De ad vult het gat tussen mbo’ers van het hoogste niveau (niveau 4) en afgestudeerden met een bachelordiploma. In het ‘Europese kwalificatieraamwerk’, dat de verschillende opleidingsniveaus in de Europese Unie beschrijft, komen binnen het hoger onderwijs vier niveaus voor: doctor (niveau 8), master (niveau 7), bachelor (niveau 6) en de associate degree (niveau 5), die tot 2006 dus ontbrak in Nederland. Amerikaanse universiteiten kennen de kortere ad-opleidingen ook, elders bestaan ze onder een andere naam. Bijvoorbeeld de Britse ‘foundation degrees’ of het HBO5 in Vlaanderen. Toen het fenomeen geïntroduceerd werd, waren sommigen bang voor hbo-light: een slap aftreksel van een complete opleiding. Maar de instroomeisen zijn gelijk aan die van bacheloropleidingen en onderwijskeurmeester NVAO controleert of ze aan niveau vijf voldoen.