Sinds het eind van de zomervakantie staan er grote borden voor de ingang van de HR-locaties. ‘Rookvrije hogeschool’, staat erop. Beveiligers en toezichthouders van de HR spreken rokers aan als ze roken waar het niet meer mag. Maar ja, dat aanspreken is niet hun enige taak. En studenten en medewerkers die tegen elkaar zeggen dat ze op het schoolterrein niet mogen roken, zoals collegebestuurder Wijnand van den Brink het zich voorstelde? Dat gebeurt (nog) niet heel vaak. Er heerst immers geen aanspreekcultuur, concludeerde de centrale medezeggenschapsraad twee weken geleden.

‘Een kwestie van goed communiceren’

Hoe moeten we er dan voor zorgen dat het rookverbod een succes wordt? Professor Marc Willemsen, bij het Trimbos-instituut wetenschappelijk directeur tabaksontmoediging, vindt het vooral ‘een kwestie van goed communiceren’. ‘Zorg voor een grote kick-off waarvoor je veel aandacht krijgt. Hoe groter je het neerzet, hoe meer impact het heeft’, stelt Willemsen. Het voorgenomen besluit van de HR, het Erasmiaans en het Erasmus MC kreeg in de zomer weliswaar veel aandacht in de media maar van een grote kick-off aan het begin van het studiejaar was niet echt sprake.

Dat had in de ogen van Willemsen dus anders gekund. ‘Geef bij zo’n campagne ook aan dat de rokers niet allemaal dicht bij de ingang (lees: bij de grens van het verbodsgebied, red.) gaan staan. En blijf je boodschap herhalen’, reageert Willemsen op de situatie dat er op verschillende plekken een muur van rokers is ontstaan vóór het verbodsgebied.
‘Je moet je boodschap dus blijven herhalen en doe dat ook via verschillende kanalen. Interview voor je site of blad bijvoorbeeld iemand die gestopt is met roken, omdat hij het lastig vond dat je nergens meer kon roken.’

‘Je mag je als hogeschool best op de borst kloppen’

Willemsen is van mening dat de HR best trots mag zijn op het genomen besluit, juist ook omdat andere hogescholen en universiteiten nog niet zo ver zijn. ‘Je mag jezelf als hogeschool best op de borst kloppen dat je de zaak rookvrij wilt maken. Breng dat gerust prominent onder de aandacht.’ Een aanbeveling van Willemsen is daarnaast om het instellen van het rookverbod te combineren met een stoppen-met-rokencampagne. Van een dergelijke campagne was eind augustus, begin september geen sprake.

Handhaving is eveneens van belang. Willemsen wijst op het proefschrift van Andrea Rozema van Tranzo (Universiteit van Tilburg) over rookvrije schoolterreinen. Daaruit blijkt dat het effect van een rookvrij schoolterrein mogelijk afhangt van hoe het beleid wordt ingevoerd. Als je het niet goed invoert en als er bijvoorbeeld niet consequent wordt gehandhaafd, kan het mogelijk een averechts effect hebben, vond de wetenschapper in haar onderzoek.

Rozema: ‘Meer jongeren zijn begonnen met roken op scholen met een rookvrij schoolterrein, en dat had waarschijnlijk te maken met hoe het rookvrije schoolterrein was ingevoerd. Sommige scholen gedoogden rokende docenten, andere hadden het beleid niet strikt gehandhaafd en bij veel scholen stonden de leerlingen vóór het schoolterrein te roken. Dat had als gevolg dat alle leerlingen de andere rokende leerlingen zagen roken, terwijl ze normaliter achter in het fietsenhok stonden te roken.’

Het onderzoek van Rozema richt zich op middelbare scholen, maar de Tilburgse wetenschapper stelt dat de resultaten van haar proefschrift ‘eenvoudig te vertalen’ zijn naar andere organisaties zoals hogescholen. ‘Bij de invoering lopen hogescholen tegen dezelfde dingen aan, zoals wat te doen met rokende personeelsleden, hoe ga je om met de weerstand van rokers en wat doe je als het niet duidelijk is waar het terrein van de school ophoudt.’

Schoolterrein moet bij invoering verbod duidelijk zijn afgebakend

Naast strikte handhaving is het dus ook van belang dat het schoolterrein bij het invoeren van het rookverbod duidelijk is afgebakend, zodat er geen discussie kan ontstaan over de vraag of je ergens wel of niet mag roken. Zo’n afbakening kan bijvoorbeeld door middel van een hek of een struik. Rozema kreeg dit in haar onderzoek mee uit gesprekken met directeuren van scholen die een rookverbod hadden ingevoerd. ‘Ook het in gesprek blijven met overtreders bevordert het invoeren van het rookbeleid.’

Om een bijdrage te leveren aan niet-roken als de norm zou een school ook net buiten de poort roken niet moeten faciliteren, bepleit Rozema. Dat de HR in samenspraak met de gemeente van plan is om net buiten de terreinen rooktegels te plaatsen, vindt Rozema een verkeerd signaal. ‘Daarmee geef je als school het signaal af dat roken oké is.’ Ook asbakken en rook-abri’s net buiten het schoolterrein zijn niet aan te bevelen.

‘Die peuken moet je echt weghalen’

‘Want zien roken, doet roken’, bevestigt Willemsen. ‘Uit verschillende onderzoeken weten we dat als je het roken minder aanwezig maakt, mensen het idee krijgen dat roken niet normaal is. Dat is ook zo met peuken op straat: die moet je alleen al daarom echt weghalen’, vertelt de wetenschapper. ‘Dat werkt ook zo in winkels waar de rookproducten uit het zicht worden gehaald, blijkt uit onderzoek.’

Of het rookvrij maken van schoolterreinen ertoe leidt dat de gebruikers van die terreinen stoppen met roken dan wel er niet aan beginnen, is niet heel hard te maken.
In een mede door Willemsen geschreven quick-scan over literatuur over rookontmoediging stipt hij wel een Amerikaanse meta-analyse *) uit 2015 aan waarin 19 studies (geen Nederlandse) zijn opgenomen. Deze analyse maakt duidelijk dat op rookvrije universiteitscampussen de rookprevalentie – dat wil zeggen het aantal mensen dat dagelijks rookt – onder studenten daalt.

In het onderzoek van Andrea Rozema kon niet aangetoond worden dat minder jongeren zijn begonnen met roken, al was dat wel de verwachting. ‘Scholen moeten er goed op letten hoe ze het invoeren en we hebben over een relatief korte tijd metingen gedaan. Vaak zie je pas bij een langere tijd van meten, bijvoorbeeld over een periode van vijf jaar, veranderingen. Daarom is er meer tijd nodig.’

2020: Rookverbod op schoolterreinen

Over meer tijd gesproken: over minder dan twee jaar, in 2020, zijn scholen wettelijk verplicht een rookvrij schoolterrein te hebben. Voor verschillende schooldirecteuren die een rookverbod overwegen, komt dit als geroepen, maakt Rozema’s onderzoek duidelijk. ‘Geïnterviewden geven aan dat wetgeving een steun in de rug zou zijn om het rookbeleid te gaan invoeren.’

Het bewuste rookverbod gaat gelden voor onder andere basisscholen, middelbare scholen en mbo’s. Of universiteiten en hbo’s er ook onder gaan vallen is nog niet duidelijk. Rozema: ‘Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is hierover nog in beraad. De wetgeving wordt momenteel geschreven, dus hier zijn nog geen uitspraken over te doen.’

Jos van Nierop

*)  Lupton J.R., Townsend J.L. A Systematic Review and Meta-analysis of the Acceptability and Effectiveness of University Smoke-Free Policies. Journal of American College Health
2015;63:238-247.