Premier Rutte sprak maandag vanuit het torentje het Nederlandse volk toe over de coronacrisis. Zijn toespraak zat slim en empathisch in elkaar. Empathisch was zijn begrip voor de mensen die het zwaar hebben en voor hen die hard doorwerken. Slim was dat Rutte zijn beleidskeuzes presenteerde als rationeel en wetenschappelijk.

Het is te hopen dat we met empathie en wetenschap deze situatie het hoofd kunnen bieden. Wat gebeurt er echter als niet alleen hulpvaardigheid gevraagd is, maar ook opofferingsgezindheid? Onderzoek wijst uit dat mensen juist in tijden van crisis elkaar te hulp schieten. Boodschappen doen voor de buurvrouw? Geen probleem! Langdurig binnenblijven om haar te beschermen? Zeker! Maar wat als er nog maar één bed is en er gekozen moet worden tussen jouw tante en diezelfde buurvrouw? Au!

(Tekst gaat door onder afbeelding)

Het is te hopen dat we met empathie en wetenschap deze situatie het hoofd kunnen bieden

In dit geval hebben we niet zoveel meer aan de wetenschap. Uit een beschrijving van wat is, volgt geen oordeel over wat zou moeten zijn. We komen hier in het domein van de ethiek, de leer van het goede handelen. In het voorbeeld van de beide zieke dames zou een wetenschapper kunnen vaststellen dat de een tien jaar jonger is dan de ander en een stuk gezonder leeft. Dat zijn objectieve feiten. Maar volgt daaruit wie aan de beademing mag? Een socioloog zou de positieve impact van de daden van de beide dames kunnen proberen te meten (als we het eerst eens zouden worden over wat ‘positief’ is …). Maar zou dat helderheid brengen? Moet degene die meer ‘goed’ heeft gedaan ook langer leven? Of moeten we juist degene die dat niet heeft gedaan de kans bieden om haar leven te beteren?

Helaas is het niet ondenkbeeldig dat we binnenkort daadwerkelijk voor dergelijke beslissingen komen te staan. Er zijn tussen de 1500 en 2000 intensive care-bedden in Nederland. Er zijn scenario’s rond de corona-epidemie waarin we een veelvoud daarvan nodig hebben. Hoe beslissen we dan wie deze medische zorg krijgt? Hier moet per land en misschien zelfs per ziekenhuis over worden besloten. Hoe gaan we dat doen? We komen ver met expertise en wetenschap, maar het gaat hier niet om de waarheid vinden, maar om het rechtvaardigen van ons handelen. Dat lukt alleen door met elkaar van gedachten te wisselen en zo elkaar te overtuigen.

Hoe beslissen we wie deze medische zorg krijgt?

Als we niks doen en gewoon afwachten, geldt ‘wie het eerst komt, het eerst maalt’. Als het ziekenhuis vervolgens vol ligt, heb je pech. In feite beslist in dit scenario het lot. Het is immers toeval of je vroeg, laat of helemaal niet ziek wordt. Uiteraard kunnen artsen in dit scenario wel gaan beslissen dat schattige tienjarige jongetje toch eerder naar de IC te sturen om te voorkomen dat hij moet wachten, terwijl een oude mevrouw er eigenlijk slechter aan toe is. Maar in principe is dit ‘wie het eerst komt’-scenario dus willekeurig. Vooralsnog is dit in Nederland de gekozen lijn.

In Italië is het beddenprobleem al acuut en wordt er serieus gekeken naar levensjaren: jonge, gezonde mensen hebben daar voorrang op oude en zieke mensen. Leeftijdsdiscriminatie geldt in het algemeen als een milde variant van discriminatie. In tegenstelling tot discriminatie op afkomst kun je namelijk wel stellen dat tenminste iedereen die gezond is, ouder wordt. Tegelijkertijd kun je je afvragen of leeftijdsdiscriminatie eerlijk is. Jouw lieve oma past misschien op de kleinkinderen, heeft een verantwoordelijke baan en is vrijwilliger in de buurt. Heeft een luie student van 22 voorrang boven zo’n goed mens?

Iedereen heeft hier gelijke rechten en mensen mogen zelf bepalen hoe zij hun leven inrichten.

In onze liberale samenleving zijn we niet gewend om normatief te denken als het op rechten aankomt. Iedereen heeft hier gelijke rechten en mensen mogen zelf bepalen hoe zij hun leven inrichten. Daar gaat je docent of bijvoorbeeld premier Rutte niet over. Veel van ons ethische denken over rechtvaardigheid wordt besteed aan het bestrijden van ongelijkheid van kansen, en soms zelfs aan het bestrijden van de ongelijkheid in omstandigheden zoals de aanwezigheid van faciliteiten of familie in de opvoeding.

In het licht van de coronacrisis lijkt dit alles opeens een enorm luxeprobleem. We moeten wellicht voor het eerst sinds 1945 weer pijnlijke morele beslissingen gaan nemen. Zoals Marcel Verweij en Roland Pierik betogen in hun opiniestuk Geef jong en fit voorrang op de intensive care is het zaak om hier nu al over na te denken en niet te wachten tot het vijf voor twaalf is. Ik ben er net als zij van overtuigd dat we onszelf beter in de spiegel kunnen aankijken na een ramp als we bewust hebben gehandeld en onze keuzes weloverwogen waren.

We moeten wellicht voor het eerst sinds 1945 weer pijnlijke morele beslissingen gaan nemen.

Intuïtief zullen veel mensen ertoe neigen om goede mensen voorrang te geven boven bijvoorbeeld mensen die veroordeeld zijn voor een moord. Maar is er iemand die criteria durft op te stellen als de keuze minder zwart-wit is? En hoe bepaal je wie aan die criteria voldoet? Hoe bepaal je wat belangrijk werk is, wat een goede ouder is, wat productief of zelfs innovatief werk is, wat rechtvaardig is enzovoort? Probeer jezelf eens langs zo’n meetlat te leggen. Herken je je in het beeld? Denk je dat jij een intensive-care bed zou verdienen?

Als we niet tot een inhoudelijke weegschaal komen om te beslissen wie voorrang krijgt in ziekenhuizen, is er in mijn ogen slechts één rechtvaardige optie over: een systeem van loten. Je kunt dan een lot op een medische behandeling winnen en dan is gewaarborgd dat je echt behandeld wordt. Uiteindelijk is er geen enkel inhoudelijk pro-argument voor loting en komt het idee voort uit handelingsverlegenheid. Wie geen keuzes durft te maken om bepaalde mensen te discrimineren, moet onder ogen komen dat dan alleen willekeurige selectie kan bepalen wie recht op gezondheidszorg heeft. Loting is eerlijker dan de eerste zieken te helpen en de latere af te wijzen.

Probeer jezelf eens langs zo’n meetlat te leggen. Denk je dat jij een intensive care-bed zou verdienen?

Gelukkig zijn er in Nederland experts en instituten die meedenken over morele dilemma’s rond corona en ons helpen om tot een overtuigend handelingskader te komen, zoals het Centrum voor Ethiek en Gezondheid. Maar grijp ook zelf deze crisis aan om zo’n denker te zijn en reflecteer op wat je belangrijk vindt in het leven. Wat zijn jouw waarden? Welke manier van leven moeten we met elkaar nastreven? Het kan je eyeopeners geven op hoe je je eigen leven inricht en je tijd besteedt.

Illustratie: Demian Janssen

Profielen, het onafhankelijke nieuwsmedium van de Hogeschool Rotterdam, deelt wekelijks artikelen op Linkedin. Ben jij onze nieuwe connectie?

Wil je op donderdag (rond lunchtijd) het heetste nieuws van afgelopen week in je mailbox ontvangen? Meld je aan voor onze nieuwsbrief.