| 
|
Corstin Dieterich is hogeschooldocent social work en (mede-)voorzitter van de medezeggenschap van ISO. Hij heeft zo zijn eigen gedachten over wat hij ziet en hoort op school. Die deelt hij in dit blog.
Foto: Paul van der Blom
Het is zo makkelijk om te denken dat jouw mening gewoon De Waarheid is, als wat jij vindt duizend keer terug te horen is op social media, radio en tv. We worden gebombardeerd met meningen. En die meningen zingen eindeloos rond. Ook in de (virtuele) klaslokalen van Hogeschool Rotterdam.
De meningen die op dit moment ons bewustzijn bezetten en vernauwen, gaan over wat zich in de schimmige coulissen van The Voice of Holland heeft afgespeeld en over de reacties daarop in de media. Hier hebben we te maken met meningen over meningen. Meta-meningen zou je kunnen zeggen.
Verder zijn er natuurlijk meningen over corona en de maatregelen daartegen. En de jeugdzorg: daar wordt ook heel veel over gemeend.
Wat heeft dat voor effect, al die stellige meningen? Een kenmerk van meningen is dat ze zich nogal onwrikbaar in het bewustzijn van hun ‘eigenaar’ kunnen nestelen. Ze zijn dan niet meer weg te slaan en dan kan het maar zo zijn dat jij in een dossier dat in de jeugdzorg wordt bijgehouden voor altijd zult falen als ouder. Ook al is de werkelijkheid inmiddels anders. Maar die onwrikbaarheid geldt ook voor de stelligheid waarmee de jeugdzorgwerkers soms tot aan de grond toe worden afgefakkeld. Alsof ze door Satan zelf zijn uitgebroed om je kinderen weg te roven.
Theodor Adorno schreef over meningen dat zij nooit de waarheid kunnen zijn, omdat ze de complexe werkelijkheid terugbrengen tot een veel te simpele, eenzijdige bewering. ‘Kijk maar! Zie je wel! Ik heb het altijd al gezegd.’ Het is het afschaffen van de waarheid door te claimen dat wat je zegt de waarheid is, zoals Adorno het zo mooi zegt. We fixeren ons op onze mening en maken die mening sterk, omdat het ons een gevoel van zekerheid geeft. Meningen zijn een soort eilandjes van vastigheid die we nodig hebben, omdat we anders de veel te complexe werkelijkheid niet zouden aankunnen.
Maar als we ons vereenzelvigen met onze mening en geloven dat ze de waarheid zijn, dan is het moeilijk om van mening te kunnen veranderen. Dat doet veel teveel pijn. En het wordt ons nog extra moeilijk gemaakt, omdat we met een paar muisklikken hele fora kunnen vinden waarop we erkenning kunnen krijgen voor onze mening.
Maar wat kost het ons, al die stellige opinie? Als je teveel vertrouwt op je mening (of die van anderen), dan gaat dat ten koste van je kritische denkvermogen. Je hoeft immers niet echt meer na te denken. Kritisch denken is niet hetzelfde als je mening uiten. In een samenleving waarin de mening wordt verward met de waarheid, gaat oppervlakkigheid door voor diepgang.
De redactie waardeert het als je onder je eigen naam reageert.
Lees hier alle details over onze spelregels.
Mooi stuk, Corstin. Ik denk dat dit fenomeen de onvermijdelijke uitkomst is van het moderne westerse denken zoals we dit vanaf Descartes zien. Het subject is centraal geplaatst, de ratio voorop. De mens is zo bepaald, de grondrechten van het individu vloeien er uit voort.
In de politiek zien we het fenomeen terug in de democratie, je mening is waardevol want dit is je stem. In de samenleving zien we het terug in de sterke nadruk op het individualisme en de zelfbepaling. In de economie keert het terug als de zelfstandigheid en het consumerisme.
In al deze domeinen toont het beeld van het rationele subject zich tegelijk als een groot goed, en als een problematische positie. We leven immers in samenlevingen met al die andere rationele subjecten, en we moeten ook niet vergeten dat sinds de 20e eeuw dit beeld ook nogal wat kritiek te verduren heeft gekregen, ondanks dat het buiten de psychologie en psychiatrie om weinig veranderd heeft in hoe we over onszelf (graag) denken.
Social media is mijnsinziens het laatste ingrediënt wat benodigd was om dit fenomeen expliciet te problematiseren. Met ongekende snelheid worden hapklare stukjes informatie gedeeld zodat we niet eens meer de tijd hebben om deze brokjes kritisch van elkaar te onderscheiden, laat staan de onderwerpen met enige diepgang te benaderen. Fringe groepen kunnen elkaar massaal vinden en lijken opeens groot draagvlak te hebben. Online is iedereen een expert in alles, indien nodig met behulp van Google en Wikipedia.
Ik weet even niet meer wie het schreef, maar deze persoon merkte een trend op welke ik ook vaak terug zie: mensen die gevraagd worden kritisch te denken, vervallen in plaats van in scepticisme, in relativisme. Met het sacrale recht op de eigen mening wordt aangenomen dat er daardoor geen verschillen meer zijn in waarheid, alsof iedere stelling even goed is als iedere andere.
In een vicieuze cirkel wordt dit vervolgens bestempeld als ‘zelfstandig denken’ en de persoon beloont zichzelf met dit label voor het niet luisteren naar een ander. In onze individualistische wereld waarbij we allemaal een wonderlijk rationeel subject zijn, is toegeven dat je beïnvloed wordt door een ander een teken van zwakte geworden. Geen wonder dat we allemaal die muisklikken volgen naar mensen die onze kracht lijken te bevestigen.
Een begin om hier uit te komen kan zijn te beseffen dat we elkaar allemaal beïnvloeden en dat beïnvloed worden geen zwakte is, maar juist een kracht. Dit vermindert mogelijk ook het beeld dat we tegen elkaar staan in onze meningen, en dat die ander in plaats van Satan’s gebroed gewoon een persoon is met wie je waarschijnlijk meer gemeen hebt dan verschilt.
Inderdaad een mooi blog, Corstin. Ik kan geÏnteresseerden nog een mooi boek aanbevelen: “Think Again”, of in het Nederlands “Weten wat je niet weet”, van de organisatie psycholoog en best-seller auteur Adam Grant, over de waarde van herooverwegen en de kracht van twijfel. Als kennis macht is, is weten wat je niet weet wijsheid.
@S.Heikamp: Bedankt voor je uitgebreide reactie en je gedachten bij dit onderwerp. Ik wil op twee punten reageren.
Je zegt dat mensen een ‘sacraal recht hebben op een eigen mening’ en dat er ‘daarmee wordt aangenomen dat er geen verschillen zijn in waarheid, alsof iedere stelling even goed is als iedere andere’.
Ik denk het inderdaad een vergissing is om te denken dat een mening hetzelfde is als de waarheid. Maar ik denk niet dat het verschil tussen waarheid en onwaarheid wordt bepaald door de kwaliteit van meningen (of stellingen) zelf. Een mening kan vandaag absurde onzin zijn, maar volgende week kan het waarheid zijn. Denk aan de absurde claim van een Middeleeuwse horige dat je met mensen aan de andere kant van de wereld kunt praten. Of dat er allemaal kleine organismen in je bloed zitten. Of de mesjokke bewering van een Kruikenzeiker anno 2019 dat we carnaval beter in juni kunnen vieren.
Nee, het verschil zit ‘m niet in de mening zelf, maar in het kritisch-reflectieve denkproces van mensen. En daar hoort een zeker besef bij: dat we de werkelijkheid nooit zullen kunnen vatten in een mening. Dat we, als we de werkelijkheid niet al teveel geweld aan willen doen, ons misschien juist steeds moeten afvragen op welke manieren we de waarheid niet kennen en op welke manieren onze mening niet strookt met de werkelijkheid.
Volgens Adorno weerhoudt ons narcisme ons ervan om de houding aan te nemen die je voorstelt. We houden simpelweg teveel van onszelf om ons niet bedreigd te voelen als onze mening ter discussie komt te staan.
@C.Westerkamp: bedankt voor de tip! Ik had nog niet gehoord van dit boek. Ik ga er zeker naar kijken. Hij is ook in het Nederlands vertaald, zie ik, dus wie weet ga ik het eens in een filosofieles met mijn studenten bespreken. Dit jaar heb ik Socrates op sneakers van Elke Wiss op de leeslijst gehad en dat was ook zeker de moeite waard.
Maar ik moet je zeggen: ik zoek toch ook graag de randjes op waar het niet-weten onmogelijk toch nog in iets positiefs kan worden omgedraaid. Wiss en Grant denken dat het niet-weten uiteindelijk productief gemaakt kan worden. De vraag is dan natuurlijk of je het over het echte niet-weten hebt, of dat je jezelf daarin een beetje voor de gek houdt.
(het antwoord is natuurlijk dat we onszelf altijd een beetje voor de gek houden 🙂
@Corstin, ik denk dat het kritisch-reflectieve denkproces waarnaar je verwijst hetgene is waardoor de kwaliteit van de mening bepaald wordt. Daarhoort inderdaad bij: het besef dat we de werkelijkheid nooit zullen vatten, in een mening of uberhaupt in haar totaliteit. Ongeacht hoeveel je weet, het is nietig in vergelijking met wat je niet weet.
We moeten echter ook niet de andere kant op doorslaan en denken dat we dan niets echt kunnen weten en dat er geen kwaliteitsverschillen kunnen bestaan. Deze verschillen uiten zich namelijk continu in de praktijk, heel veel van wat we weten is testbaar op consistentie. Hiervoor is niet alleen een hypothese nodig maar ook een mechanisme.
De Middeleeuwse horige’s claim was “onzin”, omdat er geen mechanisme was waarmee die hypothese getest kon worden. Nu is die er wel. Hetzelfde geldt voor organismen in het bloed. Carnaval in Juni? Dat is testbaar. We hebben genoeg heuristieken om succes mee te meten om een oordeel te kunnen vellen, maar natuurlijk moeten we ook erkennen dat niet iedereen het beter zal vinden.
Daarmee uit zich nog een belangrijk onderscheid in ‘mening’ wat mijnsinziens niet genoeg benadrukt wordt, het verschil tussen een voorkeur en een gedachte. Nederlands heeft hier geen prettige woorden voor, in het Engels zou ik het omschrijven als een verschil tussen een ‘opinion’ en een ‘belief’. “Carnaval in Juni is beter” kan getest worden als een ‘belief’, niet als een ‘opinion’. In het Nederlands is dit allebei een mening en ik denk dat dat de discussie nog verder vervuild.
Ik denk tevens dat naast het narcissisme wat Adorno omschrijft, waarvan ik met je eens ben dat het een factor is, er ook een pragmatisch aspect aan hangt. We gedijen goed bij consistentie, de dingen die we geloven, ook als ze incorrect zijn, kunnen ons een functionaliteit bieden die voor stabiliteit zorgt. Dit betreft ook ons welvaren en kan geschaard worden onder ‘houden van onszelf’ maar ik zou dat niet onder narcissisme scharen maar onder zelfbehoud en daarmee de problematische connotatie van narcissisme ontwijken.
Het is, toegegeven, moeilijk. Filosofen trainen om zo te denken maar het gaat niet van nature, en ook filosofen zullen altijd schrijven vanuit het perspectief dat ze gelijk hebben in wat ze geloven. Het kan, denk ik, ook niet anders. Als ik niet zou denken dat ik gelijk heb wanneer ik zeg wat ik geloof; zeg ik dat ik de dingen die ik geloof, niet geloof. Als ik zeg dat ik schrijf terwijl ik verwacht dat niemand naar me luistert, kan je je legitiem afvragen of het niet een contradictie is om dan te schrijven en ik me niet slechts beroep op een valse bescheidenheid.
Ik weet niet of het nuttig is ons continu af te vragen op welke manieren we de waarheid niet kennen, als we geen mechanisme hebben om deze te kennen. Of dit nu een tijdelijke situatie is zoals een ontbrekende testmethode, of een fundamentele en waarschijnlijk permanente situatie zoals onze menselijkheid, we kunnen de werkelijkheid, denk ik, nooit volledig kennen.
Ik zou het anders benaderen met hetzelfde doel en suggereren dat we niet zo hard vasthouden aan de dingen die we geloven, maar deze hanteren met een grip die functioneel is, maar niet zo stevig dat we niet los kunnen laten. Ik vraag me ook af, zou Adorno niet zeggen dat jouw beschreven voorstel ook door narcissisme wordt verhinderd? Ik zie even niet hoe het hieraan ontsnapt.
@S. Heikamp: de claim van de Middeleeuwse horige was destijds onzin, omdat het toen nog niet mogelijk was met mensen aan de andere kant van de wereld te praten (in real time, bedoel ik dan he). Met betrekking tot de organismen in je bloed, klopt het wel dat er toen nog geen technologie was om dit te kunnen zien. Maar vergeet niet dat de manier waarop en de middelen waarmee we zaken kunnen testen ook invloed hebben op wat we zien en kunnen zien. Ook de empirische wetenschap kent grenzen en levert op zichzelf nog geen absolute Waarheid op.
Ik ben het eens met je opmerking over het pragmatische aspect van het hebben van een mening (of een overtuiging). Zonder die ‘eilandjes van vastigheid’ kun je niet eens beginnen met denken. Maar je vereenzelvigen met die meningen is weer iets anders. De behoefte die maakt dat we dát doen, is een psychologische behoefte. Daarom is narcisme juist een adequate term. Het is in de psychologie een gangbare opvatting dat ieder mens een zekere mate van narcisme kent.
Goede vraag aan het einde: hoe ontsnap je aan het narcisme? Nou, ik denk eigenlijk dat dat inderdaad niet kan. Maar we kunnen ons er wel bewust van zijn dat we dat zijn. Of misschien beter – om even bij dat narcisme weg te blijven – als je iets denkt, dan moet je je ervan bewust zijn dat je in jouw gedachte altijd iets herhaalt waar je niet kritisch op hebt gereflecteerd. Je kunt het daarbij laten, maar dan accepteer je iets voor waarheid wat het niet is. Je kunt er ook kritisch op reflecteren. En dat is de mogelijkheid overwegen dat er iets zit in jouw gedachte dat niet overeenkomt met de werkelijkheid.
En dat is noodzakelijk ook altijd zo. Gedachten (meningen, overtuigingen) komen nooit helemaal overeen met de werkelijkheid.
Een ‘grip die functioneel’ is, dat vind ik een interessante gedachte. Maar dan wil ik eerst weten: een functie van wat?
@Corstin, ik ben het met je eens dat de empirische wetenschap geen absolute Waarheid oplevert. Ik durf wel te stellen dat het als systeem een effectiever middel is om dit te benaderen dan andere systemen die we hebben omdat het concept van een tijdelijk oordeel ingebouwd is in het systeem zelf. Wetenschap pretendeert geen absolute Waarheid, maar juist een functionele waarheid.
Ik begrijp beter wat je bedoelt met ‘narcisme’ in deze zin. Als niet-psycholoog/psychiater denk ik bij ‘narcisme’ aan de narcistische persoonlijkheidsstoornis, niet aan een “gangbare opvatting in de psychologie”. Dit is een belangrijk verschil, dank voor de uitleg. In die betekenis is het inderdaad een psychologische behoefte die we waarschijnlijk niet kunnen ontsnappen, slechts bewust van worden. Sterker nog ik zou het essentieel noemen voor het hebben van een identiteit.
Ik hou het coherentie-model van kennis aan, welke descriptief uitstekent functioneert maar de beperking heeft dat het moeilijk (of praktisch onmogelijk) is te onderscheiden wat “ware” kennis is. De dingen die we geloven, of ze nu waar zijn of niet, kunnen functioneel zijn in de zin dat ze resultaten opleveren die aantoonbaar zijn aan anderen. Functionaliteit heeft hierin ook gradaties, iets wat consistenter resultaten oplevert is functioneler dan iets wat dit niet doet. Dit kan losstaan van absolute waarheid (welke toch onbereikbaar is), en operationeel zijn op de schaal waarin het gebruikt wordt, m.a.w. waarin het coherent is.
Wanneer dit in conflict komt met een ander (binnen eigen domein) coherent systeem, is de methode om tot nieuwe functionaliteit te komen te onderzoeken welke deelbare observaties ten grondslag liggen om het functionele conflict op te kunnen lossen. Je keert terug naar de ‘eilandjes’ en onderzoekt hoe ze van elkaar verschillen en waarom. Daarmee leg je ook de axioma’s bloot die we allemaal hebben, en geen bewijs voor (of tegen) hebben, en waarvan we moeten accepteren dat we die aanhouden zonder te weten of ze waar zijn of niet.
Ik hanteer hier reeds een axioma: dat we een deelbare realiteit hebben waar we kennis van kunnen hebben. Ik denk dat zonder dat axioma iedere discussie over kennis onmogelijk is. De functie van kennis, om je laatste vraag te beantwoorden, is om voorspelbare veranderingen in onze deelbare realiteit teweeg te brengen en de mate van succes is afhankelijk van onze mate van kennis. Zowel de kracht als onze gebreken in deze kennis kunnen zich alleen tonen in de conflicten van onze anderzijds coherente systemen maar als binnen een domein een systeem geen conflict heeft kan dit functioneel zijn, ongeacht de waarheidswaarde.
Tevens, leuke discussie zo! 🙂