‘Mijn moeder kon mij geen Duitse woordjes overhoren zonder dat blaffend te doen’
Margo Pluijter is beleidsadviseur en speelt in de theatervoorstelling ‘Overleven is herinneren’ een verzetsvrouw die samen met anderen drie concentratiekampen overleefde. ‘De hechtheid van de groep was deel van hun overlevingskracht en dat is wat het stuk laat zien.’
‘De rol van vrouwen in het verzet is lang onderbelicht gebleven. De geschiedenis is geschreven door een aantal gezaghebbende personen en dat waren over het algemeen mannen. Het had er ook mee te maken hoe verzet werd gedefinieerd: piloten helpen ontsnappen of gewapende overvallen plegen om bonnen buit te maken. Onderduikers verstoppen, eten verzamelen, of als koerier dingen in fietstassen verstoppen en met een vriendelijke glimlach langs soldaten proberen te komen — dat werd niet als verzet herkend. En dat waren vaak de activiteiten die vrouwen zoals die uit het toneelstuk deden.
‘De rol van vrouwen in het verzet is onderbelicht gebleven.’
‘De voorstelling is een portret van achtentwintig vrouwen die in de Tweede Wereldoorlog opgesloten werden als politieke gevangenen. Ze representeren een groep van meer dan vijfhonderd vrouwen die gevangen waren in kamp Vught, en tegen het einde van de oorlog door de nazi’s op transport zijn gezet naar Ravensbrück en Dachau waar ze tewerkgesteld werden. Een aantal vrouwen hield na de oorlog contact en kwam jaarlijks bij elkaar in Gouda. Dit was voor veel van hen de enige plek waar ze nog over de oorlog spraken, en hier zal ook de voorstelling plaatsvinden. Het theaterstuk is onder regie van Peter Meijer en gebaseerd op een boek dat geschreven is door Hans Suijs, de neef van de vrouw die in Gouda woonde. Met briefjes, dagboekaantekeningen en verhalen van nabestaanden heeft hij de verhalen van deze vrouwen en de gang langs de concentratiekampen gereconstrueerd.
‘Ze representeren een groep van meer dan vijfhonderd vrouwen die gevangen waren in kamp Vught, en op transport zijn gezet naar Ravensbrück en Dachau waar ze tewerkgesteld werden.’
‘Wat de vrouwen kenschetst is dat ze onderling heel erg solidair waren, vriendschappen hadden en elkaar erdoor sleepten. Het waren veelal jonge meiden, vaak studenten van twintig tot vijfentwintig jaar die humor gebruikten om te overleven. Een keer in de zoveel tijd kregen ze bijvoorbeeld schone kleren. Dat was willekeurig bij elkaar geraapt en paste natuurlijk niet. Daarmee gingen ze dan modeshows houden; zo maakten ze van een linten en vodden een kanten lingeriesetje. Ze hadden dan de grootste lol en dat hielp hen weer door de dag heen. De hechtheid van de groep was deel van hun overlevingskracht en dat is wat het stuk laat zien. Het is niet alleen zware kost maar ook humor, en het gaat over samenwerking en vriendschap.
‘Ze waren broodmager, leden honger en waren doodmoe — en dan gewoon geen plek hebben om goed te rusten.’
‘Ik heb zelf nooit de concentratiekampen bezocht, expres niet want dat komt te dichtbij. Wel heb ik het dagboek van mijn opa gelezen die in verschillende concentratiekampen heeft gezeten. Hij schreef over de houten stapelbedden van drie hoog, wat ook ons belangrijkste decorstuk is. Die bedden zijn hard, ongemakkelijk en je kunt er niet rechtop in zitten. Dus hoe je ook ligt of zit, het gaat gewoon zeer doen. Ze waren broodmager, leden honger en waren doodmoe — en dan gewoon geen plek hebben om goed te rusten. Ik merkte dat die fysieke ervaring mij heel erg hielp bij het inleven.
‘Mijn ouders hebben de oorlog heel duidelijk meegemaakt, dat speelde zeker een rol in ons gezin.’
‘Mijn ouders hebben de oorlog heel duidelijk meegemaakt, dat speelde zeker een rol in ons gezin. We mochten niet naar de Duitse tv kijken, in ieder geval niet waar zij bij waren, en mijn moeder kon mij geen Duitse woordjes overhoren zonder dat blaffend te doen. Woorden als mitkommen, aussteigen en aufmachen waren zeer beladen. De oorlog was dus erg aanwezig. Ik merk nu aan mijn eigen dochter dat de oorlog voor haar echt ver weg is. Ik ben nog net van de generatie die de verhalen van overlevenden heeft gehoord en dat ook nog kan doorgeven. Dat is denk ik ook een reden waarom ik dit nu doe. En ik merk nu door Oekraïne dat de oorlog weer veel dichterbij is en dat doet ook wat met ons spel. Het is intenser. Je speelt dat je een bombardement meemaakt terwijl je in het nieuws verhalen leest over hoe het is om zoiets mee te maken.
‘Alle avonden zijn uitverkocht, er zullen bekenden in het publiek zitten en bij de première komen veel nazaten van de vrouwen die we spelen.’
‘Eigenlijk zou de voorstelling twee jaar geleden plaatsvinden maar vanwege corona ging dat toen niet door. Een periode heb ik er afstand van genomen, ik wilde het uit mijn hoofd zetten want het is best zware kost. De kleding en het script heb ik letterlijk op zolder opgeborgen en zag ik alleen als ik een keer per jaar mijn winterdekbed tevoorschijn haalde. Maar nu het weer kan heb ik er vooral heel veel zin in. Alle avonden zijn uitverkocht, er zullen bekenden in het publiek zitten en bij de première komen veel nazaten van de vrouwen die we spelen. Harstikke leuk, we mogen weer!’
Tekst: Wietse Pottjewijd
Foto: Margo Pluijter
Moedig om zo’n beladen onderwerp in een toneelvoorstelling te vertalen en presenteren. Hoewel ik mij afvraag of vrouwen in het verzetswerk minder waardering kregen en krijgen. In bijv. Het boek Het Hooge Nest komen juist de zusters Brilleslijper als helden naar voren. Wat zeker opviel was dat ook vrouwen aan gewelddadig verzet meededen. Bijv. plaatsen van bommen en liquideren van mensen (Hannie Schaft bijv). Die vorm van verzet viel meer op dan het verspreiden van illegale krantjes bijv. Maar ook iets ‘eenvoudigs’ als het opnemen van een Joods kind in je gezin was een moedige daad omdat er de doodstraf (voor je hele gezin) op stond. Sommige mannen die zeer moorddadig verzet pleegden (bijv. de Knokploeg Rotterdam Zuid) werden later daarvoor bekritiseerd. Dus of het met man-vrouw te maken heeft of met de mate van spektakel van verzet, ik weet het niet.