Hoe krijg je je vrouwelijke onderwijsmanager achter het aanrecht? Heel simpel: door haar opleiding een hoog cijfer te geven in de Nationale Studentenenquête (NSE). Deze grap ging precies een jaar geleden rond bij de opleiding logistiek en technische vervoerskunde (ltv). Marieke Klip, onderwijsmanager aldaar, beloofde haar studenten zelfgebakken taart als ltv de eerste plaats zou halen.

‘Die taart was natuurlijk ludiek bedoeld’, zegt ltv-student Lester Verhoef, die deze grap hoorde rondgaan, ‘maar met het geven van cadeaus voor een hoge NSE-score begeef je je toch in grijs gebied.’ Zou de taart het oordeel van de studenten hebben beïnvloed? Zouden er studenten zijn die inderdaad voor de grap hoge cijfers gaven om Klip de keuken in te jagen? Was er met andere woorden sprake van ongewenste positieve beïnvloeding van het studentenoordeel?

De NSE wordt steeds belangrijker. Het is de landelijke graadmeter van studenttevredenheid. Jaarlijks vullen tienduizenden hbo-studenten hem in. Het resultaat is ieder jaar weer een verwoed ijken en vergelijken. Dat begint in mei, als de hogescholen zelf de bulkresultaten gaan analyseren. Maar ook in het najaar eist de NSE nog volop aandacht, wanneer Elsevier en de Keuzegids hun kieswijzers publiceren die grotendeels zijn gebaseerd op de NSE.

Vanwege het belang van de enquête hebben instituutsdirecteuren een richtscore voor de NSE in hun contract staan en worden onderwijsmanagers min of meer onder curatele gesteld als hun opleiding te laag scoort. Zelfs een deel van de overheidsfinanciering hangt via de prestatieafspraken van de gemeten studenttevredenheid af.

Kritisch
Het invullen van de NSE begon al in januari en sindsdien kregen studenten mailtjes, Facebook- en Twitterberichten en werden ze achter de broek gezeten om de enquête toch vooral in te vullen.
Onderwijsmanagers kunnen in de NSE zien waar het volgens studenten aan schort. Dat argument gooien zij dan ook regelmatig in de strijd richting studenten: het invullen van de NSE is in je eigen belang, want je opleiding wordt er beter van. In de voorlichting van de Hogeschool Rotterdam over de NSE die Profielen onderzocht, worden studenten dan ook altijd opgeroepen kritisch te zijn.

‘Als je roept dat je werkgever meekijkt, zeg je eigenlijk dat studenten de enquête maar beter goed kunnen invullen.’

Maar krijgen HR-studenten een dubbele boodschap? Worden ze tegelijkertijd beïnvloed om hun opleiding positief te beoordelen? Bijvoorbeeld door het vooruitzicht van een huisgemaakt baksel? Onderwijsmanager Marieke Klip denkt niet dat haar taart tot een hogere score heeft geleid (de opleiding scoorde vorig jaar iets lager dan het jaar ervoor). De taart was volgens haar ook niet bedoeld als beïnvloeding. ‘Goed scorende opleidingen krijgen altijd taart van het bestuur, maar dat is alleen voor de docenten en medewerkers. Ik wilde het succes ook eens samen met de studenten vieren.’

Alhoewel Profielen geen reden heeft om aan de bakkunsten van Klip te twijfelen, is (haar) taart misschien niet genoeg motivatie voor studenten om hun oordeel positief bij te stellen. Maar zouden studenten wel positiever worden over hun opleiding als hun eigen toekomst op het spel staat?

Waarde diploma
In een presentatie uit 2014 die een opleiding van het Instituut voor Bedrijfskunde (IBK) gebruikte, staat een bijna dreigende zin: ‘Ook jouw potentiële werkgever kijkt naar de ranking in de Keuzegids.’ Dit hoorden (of lazen) studenten van de IBK-opleiding bedrijfskunde MER vlak voor ze gevraagd werd zelf de NSE in te vullen.

Robert Bouwhuis, kwaliteitsmanager van IBK, stuurde de presentatie enkele maanden geleden naar Profielen als voorbeeld van hoe het volgens hem moet, die voorlichting aan studenten. Als Profielen hem met dit zinnetje confronteert, schrikt hij zich rot. ‘Dat is een ongelukkige zin’, zegt hij gelijk. ‘Als je roept dat je werkgever meekijkt, zeg je eigenlijk tegen studenten dat ze de enquête maar beter goed kunnen invullen. Misschien is dat niet de intentie, maar het voelt manipulatief.’
Bouwhuis heeft de presentatie niet zelf gemaakt, zegt hij. ‘Hij is rondgestuurd in het kwaliteitsmanagersoverleg als good practice. Ik heb alleen de opleidingsnamen aangepast en doorgestuurd naar de onderwijsmanager van bedrijfskunde MER.’ Bouwhuis denkt dat de presentatie mogelijk ook op andere instituten gebruikt is.

‘Wat ik wil, is een hoge respons.’

Profielen vond ook het volgende Facebookbericht van onderwijsmanager Marieke Klip aan alle (op de opleidingspagina aangesloten) ltv-studenten: ‘De resultaten zijn een belangrijke bron voor de […] ranking van opleidingen in Nederland. De ranking zegt iets over de waarde van jouw diploma.’
Ook hierin zit een aanspraak op het welbegrepen eigenbelang van studenten. De waarde van je diploma is mede afhankelijk van het oordeel dat je op het punt staat te geven. Toch bezweert Klip dat ze de zin niet sturend heeft bedoeld. Bovendien heeft ze hem niet zelf geschreven, herinnert ze zich tijdens het gesprek. ‘Volgens mij heb ik hem van de intranetsite van een ander instituut gejat.’

‘Wat ik wil’, zegt Klip, ‘en volgens mij wil iedereen dat, is een hoge respons. Daarmee krijg je een betrouwbaarder oordeel over de opleiding. Ik bak taart om de studenten te motiveren de enquête in te vullen, niet om de score te beïnvloeden.’

Druk om te scoren
Robert Bouwhuis denkt dat de gewraakte zinnen duidelijk maken dat de druk op onderwijsmanagers om goed te scoren in de NSE te hoog is. Ook Marieke Klip denkt dat de NSE te belangrijk is geworden. ‘Het gaat fout als je gaat sturen op cijfers. Eigenlijk mogen we daar ook niet op sturen maar als het slecht gaat, word je wel op het matje geroepen.’
Opleidingen die laag scoren in de Keuzegids krijgen het label ‘Focusopleiding’. Dat betekent extra aandacht vanuit het bestuur – en niet iedereen zit daarop te wachten.

De druk om te scoren wordt overigens niet door iedereen gevoeld. Emile van de Logt, onderwijsmanager van onder andere elektrotechniek, zegt er geen last te hebben. En Fred Feuerstake, directeur van het Instituut voor Commercieel Management (COM), legt uit dat in zijn contract inderdaad een gewenste NSE-score staat, maar dat hij die mede zelf mag bepalen (samen met zijn onderwijsmanagers) en dat het niet halen van de score niet tot afstraffingen leidt.

‘Afstraffen is niet aan de orde, nooit geweest ook’, reageert Ron Bormans, voorzitter van het college van bestuur. ‘De NSE-score is voor ons altijd het begin van het gesprek, nooit de afronding ervan. Aan de hand van de NSE gaan we kijken wat er bij een opleiding gebeurt.’
Bormans is zich ervan bewust dat de resultaten uit de studentenenquête niet ‘de echte werkelijkheid’ vormen. ‘De NSE is een indicatie van de werkelijkheid. Maar wel een goede indicatie. Als je een opleiding door de beste specialisten blind zou laten testen, ben ik ervan overtuigd dat je een correlatie zult zien met de NSE-score.’

De cvb-voorzitter: ‘De NSE mag niet bezoedeld raken door dubieuze voorlichting.’

De indicator ‘NSE’ is slechts een van de vijf belangrijkste indicatoren waar het bestuur op stuurt. Er zijn ook nog het medewerkersonderzoek, de accreditatie, het rendement en de tevredenheid van werkgevers. ‘Als we alleen op de NSE zouden sturen, zou dat perverse effecten kunnen hebben’, zegt Bormans die wel wil nadenken over de vraag of bij het selecteren van Focusopleidingen wellicht te veel nadruk op de studenttevredenheid ligt.
Bormans benadrukt dat leidinggevenden binnen de HR allemaal geïnformeerd zijn over de instructies van Studiekeuze123, de organisator van de NSE (zie kader). ‘In die communicatie wordt benadrukt zorgvuldig te handelen. Ik vertrouw mijn mensen, ook in hun integriteit.’

De voorbeelden van NSE-voorlichting uit dit artikel noemt Bormans ‘over de grens’, ‘als je ze los van hun context bekijkt. Hoewel integer bedoeld en feitelijk correct, moet je die argumentatie niet gebruiken of goed inbedden. Overigens, als ik merk dat het ergens niet goed zit, dan zal ik dat veroordelen. De NSE is mij dierbaar en het eerlijk invullen ervan is dat ook. De NSE mag niet bezoedeld raken door dubieuze voorlichting.’

Respons verhogen
Het is lastig om heldere grenzen te trekken, zegt Bormans, in het voorlichten van studenten over de NSE. Is het daarom geen goed idee om gewoon helemaal met die voorlichting te stoppen? Studenten krijgen een mail van de landelijke organisatie van de NSE met een korte, neutrale uitleg. Waarom moeten die onderwijsmanagers daar nog eens overheen? Het simpele antwoord: de respons.

Zo legt Marieke Klip uit dat haar aandacht richting studenten alleen een hoge respons als doel heeft. En ook de presentatie die Robert Bouwhuis kreeg doorgestuurd van zijn collega’s werd gemaakt met als doel de respons te verhogen. Een hoge respons betekent immers een betrouwbaarder oordeel, zo luidt de gangbare hypothese. Bovendien leeft bij veel onderwijsmanagers de gedachte dat een hoge respons ook goed is voor de score.

Iets donkerder grijs is de ‘managersinterventie’.

Een veelgebruikte methode om die respons te verhogen is het invullen van de enquête een handje te helpen. Tijdens een coachingsuurtje zet je de hele klas in een computerlokaal en, voilà, de respons schiet omhoog.
Maar dan maakt het wel uit welke les je kiest om studenten de enquête in te laten vullen, zegt Lucas Peters, onderwijsmanager van human resource management. ‘Het uurtje met de studieloopbaancoach zit je bij je vertrouwde klasgenoten. Dat geeft misschien een gevoel van kleinschaligheid en kan dus een positieve invloed op de NSE hebben. Meestal worden de slc-uren gekozen om de enquête in te vullen, niet de onpersoonlijke hoorcolleges.’

Iets donkerder grijs noemt Peters de ‘managersinterventie’. Stel dat je als onderwijsmanager net voor de invulperiode de klassen langsgaat om in gesprek te gaan met de studenten. Dan voelen ze zich serieus genomen en haal je bij eventuele problemen de druk van de ketel. Grote kans dat ze de enquête daarna positiever invullen. ‘Zeker als je je de rest van het jaar niet laat zien, vind ik dat je je als onderwijsmanager dan in grijs gebied begeeft.’ Wat dat betreft, concludeert Peters, zijn er rondom het invullen van de NSE ‘vele tinten grijs’.

Olmo Linthorst