Het is inmiddels algemeen bekend: wie meer dan een jaar uitloopt in zijn bachelor- of masteropleiding moet straks drieduizend euro meer collegegeld betalen. Gaan studenten daar echt sneller van studeren en is dat ook wenselijk? Hoogleraren uit verschillende disciplines reageren op de langstudeermaatregel.

Waarom mochten studenten vroeger treuzelen en nu niet meer?
‘De maatregel weerspiegelt de normalisering van het studentenleven’, stelt socioloog Paul Schnabel, directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau. Hij vindt zelf ook dat één jaar uitloop per bachelor- en per masteropleiding voldoende zou moeten zijn.

‘Vroeger hadden mensen het idee dat studeren een levensstijl was, dat studenten levenservaring moesten verwerven, maar dat was de theorie. In de praktijk hadden de meesten gewoon te weinig te doen en daardoor deden ze ook steeds minder. En ze hielden zich heus niet allemaal met persoonlijke vorming bezig.

‘De hele universiteit wordt trouwens genormaliseerd. Vroeger hoefden professoren niet te publiceren als ze daar geen zin in hadden, laat staan dat er een externe evaluatie van het onderzoek plaatsvond. En niemand keek ervan op als een hoogleraar niet kwam opdagen bij een college. Bovendien werd er minder getoetst, minder onderzoek gedaan en minder gepromoveerd. Tegenwoordig moet iedereen laten zien wat hij uitvoert. Het is zowel voor studenten als voor docenten zakelijker geworden. Gelukkig maar.’

Wordt het hoger onderwijs niet te schools, als iedereen snel klaar moet zijn?
‘De langstudeermaatregel is inderdaad bedoeld om de efficiëntie te bevorderen’, meent René Boomkens, hoogleraar cultuurfilosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘De dreiging van een boete disciplineert je tot braaf en efficiënt studeren. De regeling is geformuleerd als een soort strafwerk, vanuit het idee dat het universiteiten veel moeite kost om studenten aan te sporen, en studenten om zichzelf te disciplineren.’

En dat heeft gevolgen: ‘Het volgen van twee studies wordt zo ontmoedigd, terwijl dat nu juist voor een kritische blik op het eigen vakgebied kan zorgen. Impliciet is het advies: ‘schoenmaker, hou je bij je leest’. In intellectueel opzicht is dat riskant. Je zit niet alleen op de universiteit om een beroepskwalificatie te behalen, maar ook omdat je een belangrijke maatschappelijke rol gaat vervullen. Zo wordt de bijl gezet aan het bildungsideaal.’

Is het niet gek dat deze wet ook voor de huidige studenten gaat gelden?
‘De wet op de langstudeerders wordt nogal bruusk ingevoerd, voor iedereen tegelijk’, stelt Paul Zoontjens, hoogleraar onderwijsrecht van de Universiteit van Tilburg. ‘In de wet ontbreekt het overgangsrecht voor de huidige studenten. En dat is typerend voor een kabinet in crisistijd. Het zit er maar vier jaar en wil bezuinigen. Tijd is geld: de wet moet snel van kracht zijn om een bezuiniging op te leveren.

‘Hetzelfde zag je in de jaren tachtig, toen de Harmonisatiewet door het parlement werd geloodst. De Landelijke Studenten Vakbond spande een rechtszaak aan en doet nu alsof ze die zaak destijds heeft gewonnen. Maar dat is niet zo. De studenten kregen alleen een symbolische uitspraak van de Hoge Raad dat de wet in strijd was met het rechtszekerheidsbeginsel, waar onze hoogste rechter verder niets aan kon veranderen. ‘Want anders dan in Amerika kan de Nederlandse rechter wetten niet toetsen aan de grondwet. De Hoge Raad heeft daaruit geconcludeerd dat de rechter de wetten dan ook niet aan het ongeschreven recht kan toetsen, waar het rechtszekerheidsbeginsel onder valt.

‘Destijds ‘won’ de LSVb de strijd alsnog, omdat regering en Tweede Kamer zich nog eens achter de oren krabden na de uitspraak van de Hoge Raad. De politiek heeft toen zelf de wet aangepast; de rechter kon dat niet doen. ‘Mochten studenten opnieuw een rechtszaak aanspannen, dan moeten ze aanvoeren dat de nieuwe wet het individuele recht op onderwijs aantast doordat ze de verwachtingen die ze bij de start van de opleiding hadden in negatieve zin moeten bijstellen. Het recht op onderwijs staat in het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens, en daar mag de rechter nieuwe wetten wél aan toetsen.’

Is het economisch gezien zinvol om treuzelstudenten te beboeten?
‘Zaken als creativiteit en nieuwsgierigheid zijn niet goed in geld uit te drukken’, zegt Esther-Mirjam Sent, hoogleraar economische theorie en economisch beleid aan de Radboud Universiteit Nijmegen. ‘De economie heeft zijn beperkingen. De magnetron is uitgevonden toen iemand met een stuk chocolade langs een radar liep en merkte dat die chocolade smolt. Zo’n ontdekking kun je niet in een investeringsmodel vangen.

‘Maar je kunt natuurlijk wel spreken over het effect van financiële prikkels, zoals het verhoogde collegegeld voor langstudeerders. Economen hopen altijd dat studenten rekening houden met zulke prikkels en sneller gaan studeren, maar zo rationeel zijn mensen niet. Ze denken op de korte termijn. Als studenten nu een tentamen missen, voelen ze nog niet dat het ze over een paar jaar geld kan kosten.

‘Daarom zou je hen dichter op de huid moeten zitten. Het zou meteen geld moeten kosten als studenten voor een tentamen zakken. Maar effectiever lijkt het me om de herkansingen af te schaffen. Ik heb vijftien jaar in Amerika gewoond en daar bestonden zulke herkansingen niet: iedereen haalde gewoon het tentamen. Dat is in het belang van studenten. En het heeft nog een voordeel: docenten hoeven geen tijd aan de herkansingen te besteden. Die tijd kunnen ze gebruiken voor betere begeleiding. Het is ook goed voor hun motivatie: ze zijn geen docent geworden om een herkansing na te kijken.’

Voor wie is de boete erger: voor jongens of voor meisjes?
‘De kans is reëel dat de langstudeerboete jongens harder zal raken dan meisjes’, zegt Yvonne Benschop, hoogleraar organizational behavior & genderstudies van de Radboud Universiteit Nijmegen. ‘Want jongens studeren over het algemeen minder snel en minder goed.’ Ze is bovendien bang dat de maatregelen studenten aanzetten tot calculerend gedrag: dat bijvoorbeeld universitaire studenten precies twee keer een jaar gaan uitlopen.

Maar daar kijkt Gloria Wekker anders tegenaan. De hoogleraar genderstudies aan de Universiteit Utrecht denkt dat de boete vooral vrouwen zal treffen die op latere leeftijd gaan studeren. Ook studenten uit minderheidsgroepen hebben er meer last van, schat zij in. ‘Deze groepen hebben meer zorgen dan een student van 21. Leden van etnische minderheidsgroepen volgen vaker grillige paden door het onderwijs. Ze maken omwegen en stapelen opleidingen. Ze beginnen vaak onderaan. Het zou buitengewoon zuur zijn als deze groep studenten extra druk te verduren krijgt. Maar ook vrouwen met kinderen die naast hun werk in deeltijd studeren kunnen het als een te zware last ervaren.’

HOP, Marijke de Vries & Bas Belleman