Door Dorine van Namen

Waarom is het nodig om op de hogeschool over religie te praten?, vroeg Ton Handgraaf zich af. Hij organiseerde het symposium Onderwijs en Religie ter ere van zijn afscheid van de Hogeschool Rotterdam, waar hij 35 jaar als docent heeft gewerkt. ‘Omdat de bevolkingssamenstelling ingrijpend is veranderd, omdat het thema actueel is en ook op de hogeschool speelt. Omdat studenten niet alleen kennis verwerven, maar ook een houding, vaardigheden en een visie moeten ontwikkelen.’ Wat houdt ons tegen? ‘Onze ideeën over tolerantie en respect. Daardoor wordt religie nogal eens gebagatelliseerd en gerelativeerd.’

Het symposium begon met inleidingen van Jan van Heemst, docent cultuurgeschiedenis aan de Willem de Kooning Academie, en Anton Zijderveld, emeritus hoogleraar cultuursociologie. Ook zij zagen redenen om het thema religie hoger op de agenda van de hogeschool te plaatsen. Van Heemst: ‘Het algemene karakter van het onderwijs geeft ons de gelegenheid om heterogeniteit mee te geven. Hierdoor kun je je bewust worden van je eigen komaf en positie in een cultureel-maatschappelijke traditie. De modernisering van Europa resulteerde weliswaar in een toename van ongelovigheid, maar niet in de definitieve overwinning van niet-religieuze op religieuze wereldbeelden.’

Zijderveld onderschrijft dit. ‘We leven in een samenleving die is geseculariseerd, maar religie is nog steeds een factor van betekenis. Kennis van de geschiedenis van religie is belangrijk. Mijn ervaring is dat de interesse bij studenten voor dit thema groot is en dat is reden genoeg om het te agenderen.’

Verlichtingenmulticulturalisme
Van Heemst sprak over de verlichting, Zijderveld over verzuiling en multiculturalisme. Zal de islam in het westen, in Nederland, gaan verzuilen? Krijgen we in de toekomst islamitische ziekenhuizen of een islamitische partij in de Tweede Kamer? Niet zo waarschijnlijk, denkt hij. ‘De theologische verdeeldheid en het gebrek aan etnische eenheid binnen de islam zijn daarvoor te groot. En niet alleen de ontkerkelijking, ook de ontmoskeeïsering is al aan de gang.’

Zijderveld maakt onderscheid tussen multiculturaliteit en multiculturalisme. Multiculturaliteit is een sociologisch feit, zo stelt hij. ‘Verzet hiertegen heeft net zo weinig zin als verzet tegen de zwaartekracht. In deze gemondialiseerde wereld is het onmogelijk om je binnen je eigen grenzen terug te trekken. Het is uiterst belangrijk om dit in het onderwijs over te dragen. Multiculturalisme is een ideologie – integratie is niet noodzakelijk – en naar mijn idee is het een foute ideologie. Dit zogeheten idealisme bleek slechts onverschilligheid te zijn.’

Van Heemst: ‘Vanaf de achttiende eeuw wordt de Europese cultuurgeschiedenis in belangrijke mate bepaald door de mentaliteit van de verlichting. Geloof en traditie hebben het daarna minder makkelijk voor het zeggen. De verlichters strijden voor het recht op vrije intellectuele meningsuiting in de publieke ruimte.

‘Sinds de verlichting gaan individuele vrijheid en algemene rechtsgelijkheid hand in hand. In principe wordt ieder in zijn waarde gelaten, of er nu sprake is van vrouw of man, arm of rijk, atheïst of gelovige, homo, lesbo of hetero. Ook al melkt de één duiven op een platje drie hoog achter en paradeert de ander op Roze Zaterdag, voorzien van trommel en hanenkam, trots met haar al even schaars geklede vriendin in een string over straat.’

Deze tolerantie moet overigens niet worden verward met respect, zegt Van Heemst. ‘Integendeel, tolerantie berust op de aanvaarding van de afwezigheid van respect. Wat rest, is de bereidheid elkaars misschien wel uiterst bedenkelijke boodschappen aan te horen en te weerspreken, zonder er meteen op los te timmeren. Tolerantie geeft uitdrukking aan het besef dat het geen zin heeft koste wat kost respect op te eisen: daarmee zou immers alsnog intolerantie victorie kraaien. Argumenteren, daar gaat het om.’

Afvinklijstjes
Van interreligieus argumenteren kwam het tijdens het symposium niet, onder andere doordat de islamitische stem bij de sprekers en bezoekers ontbrak. Maar in het workshopgedeelte werd geanimeerd over een scala aan onderwerpen gediscussieerd. Profielen schoof aan bij ‘De relevantie van levensbeschouwing’, waar werd gesproken over het failliet van het competentiegericht leren. Competenties noemen slechts bekwaamheden. In de praktijk loopt dit uit op lijstjes vaardigheden. Maar het leraarschap behelst meer dan het afvinken van lijstjes. Om een goede leraar te kunnen zijn, is het belangrijk om (pedagogische) idealen te hebben. Deze idealen zorgen voor de broodnodige oriëntatie, inspiratie en motivatie. Ze boren een diepere laag van leren aan en dáár zit de kracht van de leraar. Dergelijke idealen put je uit een levensbeschouwing, in de breedste zin van het woord. En dáárom kan de lerarenopleiding in het bijzonder en de hogeschool in het algemeen niet zonder levensbeschouwing, is de overtuiging van moderator Wouter Pols, docent aan de lerarenopleiding.

En hij krijgt bijval. Ook bij andere opleidingen komt levensbeschouwing het onderwijs direct binnen. Een docent scheikunde vertelt: ‘Wij leren onze studenten om op celniveau te manipuleren. Dit kun je ook zien als direct ingrijpen in de schepping. Ik vind dat een moeilijke kwestie.’ ‘En hoe geef je inhoud aan je rol als docent als een student stage gaat lopen bij een instelling waar explosieven worden gemaakt?’, vult een wiskundedocent aan.

Deelnemer Annemiek stelt dat de levensbeschouwing van de HR is: handen uit de mouwen en niet te veel nadenken. ‘Maar studenten kiezen hun rolmodellen toch wel, ongeacht het onderwijssysteem. Ook al organiseren we het niet, studenten ontwikkelen zich, ook op het gebied van levensbeschouwing.’ Anderen onderschrijven dat en stellen dat jongeren wel degelijk idealisme praktiseren, bijvoorbeeld op het gebied van duurzaamheid, al heeft dat dan geen directe link met religie.

En zo meandert de discussie van religie in het algemeen naar studieloopbaancoaching (slc) in het bijzonder. Caroline: ‘Slc is de ideale plek om iets met levensbeschouwing en het dieperliggende vormingsproces te doen, maar dat is in de praktijk een ondergeschoven kindje. Veel studenten ervaren dit als een waardeloos vak.’ De aanwezigen vinden dat voor docenten hetzelfde geldt. ‘Maar moet je het systeem de schuld geven?’, vraagt Tineke. ‘We hebben toch ook onze individuele verantwoordelijkheid?’

Grondslag van de HR
De Hogeschool Rotterdam is een algemeen bijzondere hogeschool die er naar streeft om de levensbeschouwelijke pluriformiteit in de onderwijsprogramma’s een plaats te geven en zo de kennis van de achtergronden van godsdiensten, levensovertuigingen en culturen te vergroten.