Excellentietrajecten voor hbo’ers? Laat ze maar naar de universiteit gaan, werd er lang geroepen. Dáár zitten alle bollebozen. Maar de tijden zijn veranderd: hogescholen willen meer ‘excellente professionals’ opleiden. Hebben ze tegen 2016 geen vooruitgang geboekt, dan voelen velen dat in hun portemonnee en krijgen ze minder bekostiging.

Maar wat betekent excellent? Moet een gymleraar zelfstandig onderzoek kunnen doen? En haalt de beste fysiotherapeut ook altijd de hoogste cijfers? Bij de Hogeschool Windesheim bijvoorbeeld wel. Om voor de honoursprogramma’s in aanmerking te komen moeten studenten onder meer een 7,2 gemiddeld hebben voor hun propedeuse. Andere hogescholen vinden cijfers minder belangrijk: ‘Universiteiten zoeken mensen die qua intellect boven de rest uitsteken’, zegt Pieter Veenstra, teamleider van het honourscollege van de Hanzehogeschool Groningen. ‘Wij zoeken naar studenten die ambitieus zijn en hun steentje willen bijdragen aan de maatschappij.’

Ook de Hogeschool Rotterdam hangt geen cijfer aan het label ‘excellentie’. Maar de HR legt wel alle studenten die met een honoursdiploma willen afstuderen langs een centrale meetlat, vertelt Ron Weerheijm, die het honoursonderwijs coördineert. Alle studenten die een honoursdiploma willen, moeten een centraal georganiseerd eindassessment afleggen. ‘Studenten moeten aan de hand van hun portfolio bewijzen dat ze over de competenties beschikken die bij het honoursonderwijs horen. Uiteindelijk gaat het erom dat ze laten zien dat ze in staat zijn om met een innovatieve oplossing te komen voor een probleem uit de beroepspraktijk.’

Overal anders
Dus verschillen de definities van excellentie per hogeschool – en soms zelfs per faculteit of per opleiding. Op zich logisch, zegt Remco Coppoolse, die onderzoek doet naar het onderwerp. ‘Elk beroep stelt andere eisen.’ Maar er schuilt ook een gevaar in: ‘De trajecten moeten gelijkwaardig zijn. Werkgevers moeten er vanuit kunnen gaan dat excellente studenten een bepaalde ambitie en gedrevenheid bezitten.’

Coppoolse is behalve promovendus docent aan de Hogeschool Utrecht en ontwikkelde de topclass van de faculteit gezondheidszorg, een 2,5 jaar durend traject naast de reguliere opleiding dat dertig studiepunten oplevert. ‘Dit programma gaat uit van de ambitie van de individuele student. Het kan allerlei kanten opgaan.’ Hij noemt het voorbeeld van een studente oefentherapie die naast haar bacheloropleiding alvast begon aan een specialisatie kinderoefentherapie, terwijl dat normaal gesproken niet kan.

Maar individuele excellentietrajecten zijn niet overal mogelijk. Sommige hogescholen bieden daarom liever vastomlijnde programma’s, vaak in de vorm van extra vakken of speciale minoren. Studenten van Avans bijvoorbeeld kunnen bij een aantal opleidingen meedoen aan een topclass die een dag per week extra kost. Binnen sommige trajecten wordt die dag ingevuld met seminars, andere kiezen voor onderzoek, weer andere voor projectonderwijs. ‘Dat wordt per opleiding geregeld’, zegt onderwijsadviseur Brouwers van Avans. ‘Maar om de kwaliteit te borgen, zijn we bezig om op hogeschoolniveau een aantal eisen vast te leggen.’

Minder geld van het ministerie
De Hanzehogeschool Groningen is al zover: het Hanze honours college beoordeelt elk traject dat een opleiding of faculteit wil opzetten, het college van bestuur zet er vervolgens een handtekening onder. ‘Zo committeert het bestuur zich aan het excellentieonderwijs’, zegt teamleider Veenstra. De Groningse hogeschool biedt niet alleen een talentprogramma van dertig extra punten, studenten kunnen ook ‘excellentieminoren’ volgen of kiezen voor ‘excellentiespecialisaties’. ‘We vatten het begrip breed op en willen iedereen uitdagen het beste uit zichzelf te halen.’

Aan de Hanzehogeschool en de Hogeschool Utrecht moet in 2016 zes procent van de studenten excellent ‘zijn’ (want deelnemen aan een excellentieprogramma). In Rotterdam is dat zelfs zeven procent. Hogescholen moeten nog hard werken om dat percentage te halen.

De Hogeschool Rotterdam heeft voor zichzelf uitgerekend hoe het ervoor staat. In een rapport over de vorderingen binnen het honoursonderwijs staat dat in 2013 ongeveer 65 studenten hun honoursdiploma zullen halen en doen honderden studenten mee aan één of andere vorm van honoursonderwijs. In 2014 moeten 180 studenten met een honoursdiploma afstuderen en in 2016 moeten 1500 studenten deelnemen aan honoursonderwijs. Alhoewel het aantal deelnemers stijgt, ‘moet de conclusie zijn dat we nog niet aan onze resultaatverplichtingen voldoen’, aldus het rapport.

Het rapport van de HR vervolgt met het opsommen van de gevolgen: als de afspraken niet gehaald worden, moet er subsidie terug naar Sirius en kan kort het ministerie de bekostiging voor de hogeschool. ‘Dat is niet de bedoeling uiteraard’ lezen we, ‘we hebben dus nog een prestatie te leveren.’

Hoger collegegeld voor excellent onderwijs?
Volgens Pieter Veenstra is de Hanze goed bezig, maar moet er nog hard gewerkt worden om dit percentage te halen. Vandaar dat hij het, net als Brouwers en Coppoolse, voorlopig geen verstandig idee vindt om meer geld te gaan vragen voor de trajecten. ‘Het gevaar daarvan is dat de instroom wordt afgeremd’, aldus Veenstra.

Ook Ron Weerheijm vindt een extra bijdrage voor excellent onderwijs geen goed idee. ‘We vragen ook geen extra geld voor studenten die extra ondersteuning nodig hebben bij hun studie. Waarom zouden we de makkelijk lerende student dan extra vragen?’

Avans en Windesheim hebben bewust geen streefpercentages beloofd aan het ministerie, omdat de verschillende programma’s en trajecten nog in de kinderschoenen stonden toen de prestatieafspraken op papier werden gezet. ‘Wij zijn nog aan het nadenken over de verschillende manieren waarop we excellentie willen vormgegeven’, zegt Brouwers van Avans. De hogeschool overweegt een opleiding naar het voorbeeld van de vele university colleges in het wo. ‘Maar dat zijn nogal belangrijke beslissingen, dus we willen niets overhaasten.’

Windesheim is de enige die op dit moment een complete opleiding heeft voor de meest getalenteerde havisten en vwo’ers. Het Windesheim honours college begon in 2009 en doet met de brede vorming en het campusonderwijs denken aan een university college. ‘We willen multi-getalenteerde jongeren een omgeving bieden waarin ze al hun talenten kunnen ontdekken, maar waarin ze ook fouten mogen maken’, legt dean Josephine Woltman Elpers uit.

Het liep de afgelopen jaren nog niet storm qua aanmeldingen, maar het aantal eerstejaars groeit. Dit jaar zijn er volgens Woltman Elpers 45 studenten begonnen. ‘Maar we werken aan een nieuw breder curriculum, met meer specialisatiemogelijkheden. Dan zal het honours college ook meer getalenteerde studenten trekken’, verwacht ze. Maar het kleinschalige onderwijs, met 26 contacturen per week, is duur. Het college van bestuur reserveert al extra geld voor de opleiding.

Woltman Elpers wil de rekening in ieder geval niet bij studenten neerleggen. ‘Veel jonge mensen vinden het al erg moeilijk om van zichzelf te zeggen dat ze excellent zijn. Als je dan ook nog eens extra geld gaat vragen voor het onderwijs dat bij ze past, werp je alleen maar een extra barrière op.’ De voormalige manager bij een Duitse multinational heeft andere ideeën: ‘Laat bedrijven maar betalen voor de opleiding van studenten waar ze veel vertrouwen in hebben. Ook de overheid kan beurzen uitreiken. In de VS is onderwijs heel erg duur, maar er is ook een heel beurzensysteem waarmee de armste studenten toch alle kansen krijgen.’

Bussemaker gaf twee weken geleden toestemming voor een experiment met hoger collegegeld voor excellentietrajecten. Opleidingen mogen hooguit twee keer het wettelijke collegegeld vragen. Als de trajecten te duur worden, komt er niemand opdagen, waarschuwde ze eerder in de Tweede Kamer. ‘Het is nu al moeilijk om er meer dan een paar studenten voor geïnteresseerd te krijgen.’

HOP, Petra Vissers/Profielen