Column Bart Siebelink: De zwijgspiraal en het oudjaarsdrama
Gepubliceerd: 7 March 2016 • Leestijd: 1 minuten en 31 seconden • Bart Siebelink Dit artikel is meer dan een jaar oud.Je zou denken dat alles wel is gezegd over de brute massa-aanrandingen in Keulen, Hamburg, Stuttgart, Zürich en wie weet waar nog meer. Wat je volop hoort, is dat overheden willens en wetens gevoelige informatie over immigranten doodzwijgen om extreemrechts niet in de kaart te spelen. Maar ik heb nog niemand de link zien leggen met een wetenschappelijke theorie die dit verschijnsel weleens heel raak zou kunnen typeren. Ik doel hier op de zwijgspiraaltheorie uit het jaar – schrik niet – 1974, van de Duitse onderzoeker Elisabeth Noelle-Neumann.
De essentie van de zwijgspiraaltheorie is dat wanneer via de media maar lang genoeg stelselmatig een bepaalde opvatting over een kwestie wordt uitgedragen, zich een dominant meningsklimaat vestigt waarbinnen mensen geen afwijkende standpunten meer durven te uiten uit angst voor sociale uitsluiting. Het gevolg is dat afwijkende meningen langzaam uitdoven. Als in een spiraal waarin de ene (dominante) opinie de andere tot zwijgen dwingt.
Valt er, kijkend naar de vluchtelingenkwestie, een zwijgspiraal te onderscheiden? In mijn persoonlijke beleving zie ik wel parallellen. Zeker sinds de foto van het aangespoelde kinderlijkje wereldnieuws werd. Hoe vaak heb ik niet mensen om mij heen horen verkondigen dat we als rijk en welvarend land asielzoekers onbeperkt en ruimhartig moesten verwelkomen? Dat werd nooit zomaar eventjes terloops gebracht, maar met zo veel stelligheid, aplomb en geloof in de eigen morele superioriteit dat het mij op die momenten niet zo handig leek om de vraag op te werpen hoe men dacht om te gaan met de maatschappelijke spanningen die de enorme toestroom van nieuwkomers nu eenmaal met zich meebrengt. Kortom: wat ik ervoer, was een verstikkend meningsklimaat, een zwijgspiraal.
Ook in de media was de nuance zoek. De voorstelling van zaken was zo eenzijdig gericht op identificatie met het menselijke leed dat het in mijn ogen soms zelfs trekjes begon te vertonen van emotionele chantage. Het denderde maar door, zonder enige notie van het belang de toestroom te reguleren.
Inmiddels, na het oudjaarsdrama, is duidelijk geworden hoe gevaarlijk een zwijgspiraal kan zijn. Immers, maskeert hij niet een pijnlijk onvermogen van veel mediaredacties om nuchter te blijven, verder te kijken en dieper te graven? Maskeert hij niet dat onze overheden de regie over de problematiek wellicht allang hebben verloren? Hoe in vredesnaam geef je de burger het vertrouwen weer terug als het op grote schaal misgaat?
Helaas lijkt het erop dat in Nederland de zwijgspiraaltheorie zelf wordt doodgezwegen. Ik heb ze een kwarteeuw geleden tijdens mijn studie ooit eens opgepikt als terloopse voetnoot. Sindsdien ben ik de naam Noelle-Neumann noch haar theorie helemaal nooit, nimmer nergens meer tegengekomen. Niet in kranten, niet in tijdschriften, niet in praatprogramma’s, niet in boeken, blogs noch in gesprekken met anderen, zelfs niet op redacties. Best beangstigend.
Dit is een docenten-wisselcolumn.
Bart Siebelink is docent text & copywriting aan de Willem de Kooning
Interessante theorie. Er staat natuurlijk wel het Streisand effect tegenover, dat als iets willens en wetens verzwegen wordt, dit nieuwsfeit juist meer gedeeld wordt.
Het Streisand effect is wat anders: dit gaat niet om verzwijgen (passief), maar om actief proberen bepaalde informatie te verwijderen. Die activiteiten trekken vervolgens de aandacht, waardoor het tegenovergestelde effect wordt bereikt: die informatie krijgt meer aandacht in plaats van minder. Het gaat ook om heel verschillende zaken: het maatschappelijk debat versus bijv. een foto van jezelf die je niet aanstaat.
Opletten. Elisabeth Nölle-Neumann is omstreden. Ze stond politiek rechts, was in haar studententijd groepsleider in de Arbeitsgemeinschaft Nationalsozialistischer Studentinnen en schreef voor Nazi-kranten.
Haar theorie van de “zwijgspiraal” zoude verklaren waarom mensen in het naoorlogse Duitsland in peilingen vaak niet zegden dat ze voor rechtse partijen wilden stemmen. De “zwijgspiraal” is daarom wel een goede verklaring ervoor dat de extreem rechtse Duitse partij AfD onlangs duidelijk meer stemmen kreeg dan in de peilingen.
Toen Nölle-Neumann nog leefde, was haar theorie omstreden omdat Allensbach, het instituut van Nölle-Neumann, altijd betere resultaten voor conservatieve en rechtse partijen voorspelde dan concurrerende instituten. Toch waren de peilingen van Allensbach slechter. Er was daarom spraak ervan dat Allensbach, met zijn nauwe banden met de conservatieve Duitse partij CDU, door de peilingen probeerde de politieke stemming te beïnvloeden.
Echter zegt de theorie van de “zwijgspiraal” niets over taboe’s in de communicatie van politici en massamedia, maar alléén iets over de kloof tussen wat burgers over hun politieke houding zeggen en wat ze stiekem denken.
@Florian Cramer, ik beoordeel Noëlle Neumann niet op haar politieke kleur, maar op haar bijdrage aan de wetenschap. Ik wil je er graag op attent maken dat de wijze waarop jij deze bijdrage typeert, sterk afwijkt van Wikipedia. Zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Zwijgspiraal.
@Bart Kijk ook naar het Duitse artikel https://de.wikipedia.org/wiki/Schweigespirale wiens begin identiek is met die uit de NLse Wikipedia maar dan vervolgens uitleg geeft over de politieke kleur en historische achtergrond van deze theorie. In de wetenschap wordt deze theorie niet herkend; dit was haar (veel geciteerde) wetenschappelijke evaluatie door sociologen, en de uitslag was negatief: http://www.jstor.org/stable/23845683?seq=1#page_scan_tab_contents
@florian, heb je ook een verklaring voor dit? http://www.demorgen.be/binnenland/bourgeois-jammer-dat-journaal-flessengooiende-jongeren-in-molenbeek-niet-uitzond-b8dacefd/