Minister en parlement worstelen met een veelheid aan problemen in het onderwijs. Zoals onder andere de veronderstelde teloorgang van de kwaliteit van het onderwijs, weerspiegeld in de dalende internationale ranking van het Nederlandse onderwijs als geheel, financiële debacles bij enkele onderwijsmolochs, de relatief hoge uitval van bepaalde groepen, diploma-ellende bij enkele instellingen, fraude met buitenlandse studenten, de terugloop in het deeltijdonderwijs.

Versterking bureaucratie in plaats van opschonen cultuur.

Het lijkt erop dat de oplossing wordt gezocht in versteviging van de bureaucratie of meer marktwerking in plaats van het opschonen van de cultuur bij (te) grootschalige instellingen. Dit is overigens niet voorbehouden aan het onderwijs, denk ook aan woningbouwcoöperaties, spoorwegen, zorginstellingen voor ouderen of hulpbehoevenden en financiële instellingen.

Deltaplan
Nu gas, pootaardappelen, kaas en bloembollen als steunpilaren van onze welvaartsstaat hun langste tijd gehad lijken te hebben ziet het ernaar uit dat kennis op langere termijn die rol helemaal zal moeten vervullen. In dat licht zou je verwachten dat een krachtige regering een gedegen analyse maakt van de staat van het onderwijs en zo nodig een deltaplan opstelt. Niets is minder waar. Het ministerie van OCW schuift de verantwoordelijkheid voor falend toezicht van zich af en stelt een wetje voor om de bestuurskracht te versterken. Een wetje, zo gammel dat de stroom aan amendementen nauwelijks nog is te overzien. Kamerleden duikelen over elkaar heen met voorstellen. Het is haast niet te volgen wat er nu wel of niet in de wet Versterking Bestuurskracht komt, laat staan wat dat allemaal moet opleveren.

Wat een slap gedoe.

Ministerie buiten schot bij zaak ROC Leiden
Neem het debacle bij ROC Leiden. Wat een slap gedoe. Het ministerie vraagt aan een onderwijsinstelling een flinke groep mensen voor de rechter te slepen wegens geleden schade. Wie lijdt hier eigenlijk schade? Is dat niet de hele sector, is dat niet het nationale onderwijsbudget, bijeengeschraapt door boeren, burgers en buitenlui. Zijn dat niet de studenten? De minister zegt dat de school de meeste kans maakt de schade te verhalen. Of wil het ministerie de vingers niet branden als de verhaalsmogelijkheden beperkt blijken te zijn.

Wil het ministerie de vingers niet branden?

Er zijn immers bestuurders die kennelijk contractueel kunnen afspreken dat ze niet verantwoordelijk zijn voor wat er na hun met een lintje gedecoreerd vertrek allemaal met de school gebeurt.

Er waren toezichthouders, die volgens een eerbiedwaardige onderzoekscommissie wel degelijk aan de bel hebben getrokken, al was het aantal geproduceerde decibels wellicht wat aan de lage kant. Mocht het onverhoopt toch lukken enig verhaal te halen kan het ministerie altijd nog roepen dat zij dit hoogst haalbare resultaat heeft geïnitieerd. Het uiteindelijk verspillen van veel energie, menskracht en misschien wel persoonlijke reputaties is het vermijden van retrospectie op het eigen functioneren van het ministerie natuurlijk meer dan waard. Al valt er flink te twijfelen aan dat functioneren.

Opschroeven bsa
Terug naar de wet Versterking Bestuurskracht. Is deze nu een toonbeeld van toekomstbestendig landsbestuur of meer symboolpolitiek? Voegt deze wet nu iets zinvols toe of is dit, om met hogeronderwijsjurist Kwikkers te spreken, een schoolvoorbeeld van ‘Ikea-denken’: dezelfde kwaliteit voor minder geld.

Nieuwe wet: ‘Ikea-denken’, dezelfde kwaliteit voor minder geld.

De voorbije jaren hebben bestuurders al de nodige maatregelen genomen die de kwaliteit zouden verhogen en in het belang zouden zijn van studenten en docenten. De norm voor het toekennen van een negatief bindend studieadvies (bsa) is enkele malen opgeschroefd. Op geleide van een professor is hier en daar zelfs het plafond van 60 studiepunten bereikt.

Wat rest is een bsa voor hogere jaren. Zelfs dat wordt her en der overwogen. Ik voorspel dat het percentage studenten dat de studie nominaal afrondt, zal stijgen. Daar heb ik overigens geen professor voor nodig. De eerste twee jaar algebra zijn in mijn geval waarschijnlijk genoeg. Gaat hiermee ook de kwaliteit omhoog? Daar valt nog heel wat aan te twijfelen.

Als studiepunten vervallen…
Ook de praktijk om tentamenresultaten na pakweg vier of vijf jaar te laten vervallen, zal een aantal studenten ertoe aanzetten er wat harder aan te trekken. Goed voor de rendementscijfers, maar er zullen ook studenten zijn die het bijltje er maar bij neerleggen. Dat komt trouwens óók het rendement ten goede. Maar gaat hiermee ook de kwaliteit omhoog?

Het schrappen van studiepunten zou ik als diefstal ervaren.

Daar komt nog bij dat meestal ook de studiepunten die een student al heeft behaald gewoon worden geschrapt. Ik zou dat als diefstal ervaren.

De nieuwe wet zet in dat verband de deur voor deze praktijk nog wat verder open. Waar tot nu toe de wettekst was dat de geldigheidsduur ‘waar nodig’ kan worden beperkt, luidt het voorstel nu dat dit mag als ‘kennis aantoonbaar verouderd’ is. Dat aantonen zal in veel gevallen al na veertien dagen mogelijk zijn. Maar is het ook nodig? Veel wetten worden jaarlijks aangepast. Moeten tentamens bij rechtenstudies dus ook maar één jaar geldig blijven?

Verdeel en heers
Het plan is om in de nieuwe wet opleidingscommissies instemmingsrechten te verlenen. Zij zullen het concrete onderwijs op hun merites mogen beoordelen. Maar hebben de leden van de opleidingscommissie niet een zeer beperkte horizon, die net als bij politici niet verder reikt dan het eigen cohort of hooguit vier jaar?

Hebben opleidingscommissies niet per definitie een beperkte horizon?

Gaat de opleidingscommissie straks bepalen of het aantal herkansingen mag worden beperkt? Mogen zij beoordelen of onderwijsconcepten, die onderwijs en integrale toetsing in grote blokken voorstaan, het walhalla dichterbij brengen? Volgens mij hebben we rond 1975 besloten over te gaan van grote blokken op modulaire programma’s, om de weg vrij te maken voor grotere studievrijheid, het uitwisselen van studenten en programma’s, de invoering van de BaMa-structuur.

Wie snapt straks nog wie waar over gaat? De kracht van medezeggenschap verwatert hierdoor. De weg ligt wagenwijd open voor aanhangers van het principe van verdeel en heers. Zal dit leiden tot een hogere kwaliteit?

Azijn en suiker
Nu ik toch bezig ben in het verleden te wroeten, bekruipt mij het gevoel dat al te vaak oude, nog niet versleten, schoenen zijn weggegooid. Na al mijn azijn ga ik nog op zoek naar wat suiker. Laten we nog eens goed nadenken wat we in het verleden anders, misschien wel beter deden.

Een voorbereidend jaar was goed voor de onderwijskwaliteit.

We hadden bijvoorbeeld bij veel opleidingen een voorbereidend jaar. Na een test of een aantal maanden in jaar 1 van een studie werd soms in goed overleg met de student besloten eerst een voorbereidend jaar te volgen. Taalbeperkingen of onbekendheid met de Nederlandse onderwijscultuur werden dan meestal met succes weggewerkt. Versterkte dat de onderwijskwaliteit en zelfs het rendement? Ja. Dat valt zo in de annalen op te zoeken.

Er bestond zoiets als een consequent en automatisch systeem van salarisontwikkeling voor docenten die, na gebleken geschiktheid, in de loop der jaren meestal beter werden in hun vak. Hun vak in relatieve rust konden uitoefenen en ontwikkelen. Toen al werden filmpjes gemaakt van lessen voor studenten die verhinderd waren of e.e.a. nog eens rustig wilden bekijken, moocs avant la lettre. Dat schiep een zekere status en de tevredenheid met het werk was hoog. Het verloop onder docenten was relatief gering. Was dit goed voor de kwaliteit van het onderwijs? Daar twijfel ik niet aan.

Maximum aantal lessen
Nog niet zo heel lang geleden had een docent een overzichtelijk maximaal aantal lessen als opdracht. Dat aantal was hoger dan van buitenlandse collega’s. Daar werd dan ook (terecht?) tegen geageerd. Maar de oplossing werd niet gevonden in het verlagen van het maximum, nee de oplossing was bureaucratisch en werd gevonden in het differentiëren van taken en functies. Vakantie moest worden opgeofferd ten behoeve van de mogelijkheid vakantie flexibel op te nemen. Er ontstonden systemen van taaktoedeling, het ene nog ingewikkelder dan het andere. De ene docent ging open dagen doen, de andere proefstuderen.

Studenten en docenten die samen een boterhammetje aten.

Voor die tijd wist iedereen dat onderwijs geven een teamsport was. Je deelde lief en leed en at samen, soms ook met studenten, tussen de middag een boterham. Was dat goed voor de kwaliteit? Die vraag kan ik niet met algebra oplossen, maar wie waagt daar aan te twijfelen?

Vroeger… doceerde een docent nog. De docent had leerlingen die als het even kon, beter moesten worden dan de docent zelf. De docent kende zijn studenten en hun (on)hebbelijkheden. Dat was trouwens andersom ook het geval. Als er str… aan de knikker was, ging men in gesprek en kwam eruit. Zo er al een examencommissie was, had die toch vooral een ceremoniële taak. De docent-studentrelatie was vaak hecht. Was dat goed voor de kwaliteit? Daar twijfelt toch geen hond aan.

Ooit was de docent iemand die stond voor zijn vak. Dat hield hij bij. Daar was hij goed in, een kei als het even kon. Nu moet de socioloog ook maar psychologie geven of statistiek. Dat heeft hij immers ook in zijn opleiding gehad. Dat is goed voor het budget van de opleiding. Maar voor goed onderwijs is het nodig dat een docent enthousiasme heeft voor zijn vak. Is dat een voorwaarde voor het leveren van kwaliteit? Ik zie niet hoe men daaraan kan twijfelen.

Misschien had ik de woorden ‘vroeger’ en ‘oude schoenen’ niet mogen gebruiken.

Misschien had ik de woorden ‘vroeger’ en ‘oude schoenen’ niet mogen gebruiken, en een verhandeling moeten opstellen met vernieuwende voorstellen om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren en de onnodige uitval van studenten te voorkomen. Misschien is de tijd(geest) er rijp voor. Misschien ben ik er nog niet oud genoeg voor. Misschien herkennen veel mensen nog de kwaliteit van de oude schoenen. Waren die oude schoenen goedkoop? Misschien niet, het is net als de meubelstukken bij de antiquair, geen Ikea-kwaliteit, maar wel waar voor je geld.

Fons van Maldeghem

De redactie van Profielen is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de ingezonden stukken. De strekking van een ingezonden stuk hoeft ook niet overeen te komen met de mening van de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor ingezonden brieven in te korten of te weigeren.