Aan het eind van de maand loopt de stress flink op bij Naomi (23). Redt ze het met haar geld? De student heeft alle schuiven bij DUO opengezet, maar toch zit ze krap. Twee jaar geleden overleed haar moeder binnen vier weken na de diagnose aan kanker. ‘Mijn vader is uit beeld, ik heb geen broers en zussen en ook mijn moeder was enig kind. Daardoor sta ik er nu alleen voor. Uit de erfenissen van mijn moeder en oma heb ik nog betalingsregelingen lopen: voor een naheffing van de belasting en de zorgpremie.’

Desondanks heeft Naomi haar zaakjes voor elkaar. Het collegegeldkrediet zet ze gelijk op haar spaarrekening, zodat ze haar termijnen altijd op tijd kan voldoen.

Een slimme zet van Naomi, want de consequenties van niet-betalen zijn groot. Zo konden afgelopen september 306 studenten zich niet herinschrijven bij de HR. Ze hadden een collegegeldschuld openstaan en wie zijn schuld niet voor 1 september aflost, kan zijn studie dat jaar niet voortzetten. Volgens de Wet op het hoger onderwijs is een inschrijving pas geldig als er collegegeld is betaald.

Hoewel het slechts om 1 procent van alle HR-studenten gaat, is het absolute aantal om van te schrikken. Ook het feit dat dit aantal is verdubbeld ten opzichte van twee jaar geleden, toen het nog 151 studenten betrof, is zorgelijk. Tegelijkertijd is het gemiddelde schuldbedrag gestegen, van €1203,- in 2014 naar €1560,- in 2016.

 ‘Arme student’

Dat studenten het niet breed hebben, is van alle tijden en vaak met romantiek omgeven. Maar voor een deel van de HR-studenten, zoals Naomi, is er niks romantisch aan. Deze studenten hebben reële geldzorgen en in veel gevallen beïnvloedt het hun studiesucces. Het gaat niet overal om grote aantallen, geven studentendecanen van de HR aan, maar er zijn wel opvallende verschillen tussen de onderwijsinstituten.

Omdat de HR niet over concrete cijfers beschikt, putten de decanen uit hun eigen waarneming. Bij IvG (gezondheidszorg) schat studentendecaan Simone Huijbregts het aantal studenten met financiële stress bijvoorbeeld op tien procent, en ook op de Willem de Kooning Academie lijkt het om eenzelfde kleine minderheid te gaan. Maar bij de associate degree (Ad) ondernemen merkt programmamanager Gyzlene Kramer-Zeroual dat veertig tot vijftig procent van haar studenten geldzorgen heeft. 16 procent van alle Ad-studenten van de Rotterdam Academy (RAC) loopt bovendien achter met het betalen van collegegeld.

Noodlening

Dat veel studenten van de RAC financiële problemen hebben, is ook de ervaring van Karlijn Tijink. Zij is studentendecaan bij dit instituut en onder meer aangenomen om extra aandacht te geven aan de begeleiding van studenten met geldzorgen en schulden. Het onderwerp geld komt in haar spreekkamer ‘heel veel aan de orde’, vertelt ze. ‘Het gaat dan om studenten die moeite hebben om hun reiskosten te betalen of die geen geld hebben voor schoolboeken. Best veel van mijn studenten lopen achter met het collegegeld, ook als ze collegegeldkrediet van DUO krijgen. Laatst had een student daar haar borg van betaald. Ze kwam bij mij om een noodlening aan te vragen voor het collegegeld. Ik heb toen moeten uitleggen dat het niet zo werkt. Collegegeldkrediet gebruik je voor collegegeld en voor niets anders. Het Noodfonds van de HR mag niet eens aangewend worden voor collegegeld.’

De rondgang langs decanen en studieloopbaancoaches levert drie belangrijke oorzaken op voor dit soort financiële stress bij studenten: persoonlijke omstandigheden, niet willen of mogen lenen en studiekosten.

De categorie persoonlijke omstandigheden staat met stip op nummer 1. De verhalen over geldzorgen komen vaak in het kielzog daarvan. Janke Reiding is studieloopbaancoach bij de Ad pedagogisch educatief medewerker. ‘Bijna nooit plannen studenten een afspraak met me vanwege geldzorgen’, vertelt ze. ‘Je hoort dat verhaal tussen de regels door en vaak spelen er dan moeilijke persoonlijke omstandigheden. Zo ken ik een student die depressief is, maar vanwege de kosten niet naar de psycholoog kan gaan. Ze heeft het geld voor de eigen bijdrage niet. Ik heb ook een student die mantelzorger is. Zij moet veel werken om het inkomen van het gezin aan te vullen. In combinatie met het mantelzorgen zet dat haar studie onder druk.’

‘Misschien is het nog wel makkelijker om te zeggen dat je aan een depressie lijdt dan dat je schulden hebt.’

Ook studieloopbaancoach Lamiae Laabid (IFM, financieel management) ziet het onderwerp financiën langskomen, al wordt het zelden expliciet benoemd. ‘Ik spreek regelmatig studenten die veel moeten werken, soms 32 tot 40 uur de week naast hun voltijdstudie. Dat is nauwelijks te doen. Er is ook best een grote groep, meestal thuiswonende studenten, die niet wil lenen. Zij moeten alles zelf ophoesten: het collegegeld, de boeken, de laptop. Dat is een heel bedrag bij elkaar.’

Niet mogen/willen lenen

Niet lenen blijkt een belangrijke financiële stressfactor die ook speelt bij een deel van de moslimstudenten. Sommigen vinden vanuit hun geloofsovertuiging dat ze niet mogen lenen. De afschaffing van de basisbeurs in 2015 heeft op deze groep een groot effect gehad. Het bedrag van de beurs kon de kosten voor levensonderhoud niet dekken, maar het was wel een gift als de student binnen tien jaar een hbo-diploma had. Nu komt er maandelijks niks meer binnen als de student niet wil lenen.

Een andere groep niet-leners is te vinden op de Willem de Kooning Academie waar slc-coördinator Bien van Voorden ziet dat de rol van ouders belangrijk is. ‘Vaak houden juist ouders tegen dat hun kind een lening bij DUO afsluit. Daardoor moeten studenten veel werken en dat geeft in combinatie met hun studie een hoop stress.’

Tel daarbij op dat studeren meer kost dan het collegegeld alleen en de stress kan flink oplopen. De HR mag van de minister buiten het collegegeld weliswaar geen extra kosten vragen voor het onderwijs, maar een WdKA-student heeft toch kopieerkosten van enkele tientjes als hij een boekje moet maken. En ICT-, ontwerp- en kunstenstudenten zijn ook niet klaar met een laptopje van 400 euro.

Studerende ouders

Bij studerende ouders zit op al deze factoren een verdubbelaar. Van alle groepen hebben zij het ’t zwaarst, ziet Suzanne Melfor van het HR-steunpunt Studerende ouders. ‘Natuurlijk zijn er voorbeelden van moeders en vaders die de financiële stress van een gezin in combinatie met studeren goed kunnen hanteren, maar met name alleenstaande ouders hebben het niet makkelijk. Vaak hebben ze geen tijd voor een bijbaan. De meesten hebben een inkomen dat bestaat uit de studielening, de eenoudertoeslag van DUO, het kindgebonden budget van de Belastingdienst en de toeslagen waar ze recht op hebben. Per persoon varieert dit, maar het maximale leenbedrag, inclusief collegegeldkrediet, en de eenoudertoeslag van DUO tellen op tot ongeveer 1.280 euro per maand.’

Niet willen of mogen lenen is een belangrijke financiële stressfactor.

Dat is op zich niet weinig. ISO-student Vera (sociale opleidingen) vindt zichzelf daarom best rijk in vergelijking met haar kinderloze studiegenoten. Maar, zo vertelt Melfor, ‘als er iets onverwachts gebeurt en de student heeft een grote uitgave, dan kan het makkelijk gebeuren dat ze een termijn van haar collegegeld mist. De maand erna heeft ze niet ineens geld over en dus zit ze dan direct met een probleem. Als je een gezin draaiend moet houden, is de kans op zo’n situatie groter dan wanneer je alleen voor jezelf hoeft te zorgen.’

Dat merkte ook Vera. ‘De eerste drie maanden van mijn studie ging het prima. Ik had alles onder controle. Maar toen kreeg mijn dochter last van groeipijn en moest ik een inzetbadje kopen, zodat ze ’s nachts bij pijn in warm water kan zitten. Dat badje kostte 80 euro. Ik had haar ook beloofd om naar de Efteling te gaan. Daarom loop ik achter, net nu ik een nieuw schoolboek moet aanschaffen. Dat vind ik heel vervelend. Toch geef ik voorrang aan het betalen van mijn collegegeld en los ik het op door het boek te kopiëren. Lenen bij de mediatheek is geen optie, want ik wil aantekeningen in het boek kunnen maken.’

Het valt Melfor op dat veel studerende ouders in dit soort situaties alles zelf willen doen. ‘Ook als ze een netwerk hebben dat in staat en bereid is hen financieel te steunen. Ik raad ze dan aan die hulp wel aan te nemen als de relatie goed is. Door hun flinke houding kloppen studerende ouders vaak te laat aan bij de decaan. Dan zijn de problemen al te groot.’

Studiesucces

In Nederland is weinig onderzoek gedaan naar de relatie tussen dit soort financiële stress en studiesucces, maar in de Angelsaksische wereld waar studieleningen de norm zijn, wordt al jaren naar deze relatie gekeken. Daaruit blijkt dat studenten die zich zorgen maken over geld hogere schulden hebben en minder goed presteren dan hun studiegenoten.

Studenten die financieel onder druk staan, hebben bovendien vaak een bepaald profiel. Ze zijn ouder, werken naast hun studie en komen vaker uit een gezin dat schuldproblemen heeft gehad. De relatie tussen financiële problemen en studieprestaties is in 2008 niet alleen beschreven, maar ook empirisch aangetoond. Joo, Bagwall, Durband en Grable zagen in dat onderzoek dat studenten met financiële problemen bijvoorbeeld meer risico lopen op studieuitval.

‘Door hun flinke houding kloppen studerende ouders vaak te laat aan bij de decaan.’

Te veel werken

Ook op de Hogeschool Rotterdam is deze relatie evident. De driehonderd studenten die zich vanwege een collegegeldschuld niet konden herinschrijven, vormen het meest directe bewijs. ‘De stress kan heel hoog oplopen’, ziet Suzanne Melfor van steunpunt Studerende ouders. ‘Dat maakt het lastig om met focus te studeren.’

Als studenten geen geld hebben voor studieboeken of openbaar vervoer, geeft dat niet alleen stress, maar betekent het ook dat ze niet naar college kunnen komen of zich minder goed kunnen voorbereiden op colleges en tentamens, vertelt Gyzlene Kramer-Zeroual van de Ad ondernemen.

En vooral als studenten veel gaan werken om uit de geldzorgen te komen, is er een negatieve relatie met hun studiesucces. ‘De studielast van een voltijdstudie is nou eenmaal veertig uur per week’, zegt studentendecaan Simone Huijbregts. ‘Als studenten 24 uur of meer gaan werken, zijn ze te moe om genoeg te studeren. Ze komen vaak te laat of missen colleges.’

‘Mijn zorg ligt vooral bij de studenten die dit vraagstuk niet weten op te lossen’, zegt slc’er Janke Reiding. ‘Ze bouwen wel een DUO-schuld op, maar verlaten de school zonder diploma. Als opleiding wil je niet dat je studenten zo aan hun volwassen leven beginnen.’

Wetgeving

Ook Maarten van Os zit met dit onderwerp in zijn maag. Hij is manager van het studentendecanaat en deelt deze zorgen met zijn collega’s Angela Vroegindeweij (manager bedrijfsvoering RAC) en Coco Bogers (manager studenten service center, scc). Dit drietal onderzoekt momenteel welke maatregelen genomen kunnen worden om de financiële stress van studenten te verlichten.

Vooral als studenten meer dan 24 uur gaan werken, is dat slecht voor hun studiesucces.

Van Os: ‘Het is geen eenvoudig onderwerp. Misschien is het tegenwoordig nog wel makkelijker om te zeggen dat je aan een depressie lijdt dan dat je schulden hebt. Aan een depressie kun je niks doen, maar schulden – zo denkt men dan – heb je zelf veroorzaakt.’

Ook niet eenvoudig is hoe je studenten als hogeschool kunt ondersteunen. Om te beginnen werpt de wetgeving beperkingen op. Bij de Rotterdam Academy zijn er bijvoorbeeld drie studenten die al hun studiepunten hebben, maar geen diploma kunnen krijgen omdat ze een collegegeldschuld hebben openstaan. Een schrijnende zaak, vinden alle betrokkenen. Waarom heeft de HR niet een calamiteitenpotje waaruit dit soort studenten een gift kunnen krijgen, zodat ze hun collegegeld alsnog kunnen voldoen?

Het antwoord is simpel. Het mag niet. De Wet op het hoger onderwijs ziet zo’n soort uitkering als een ‘ondoelmatige besteding van de rijksbijdrage’. Een andere wet die het helpen van studenten compliceert, is de privacywet. Angela Vroegindeweij, van de RAC: ‘Wij weten welke studenten achterlopen met collegegeld. Ik zou ze graag individueel aanspreken en adviseren om naar onze decaan te gaan. Dan zijn we er vroeg bij om het tij te keren. Maar dat is in strijd met de privacywetgeving.’

Incasso

Wat gebeurt er dan wel als een student zijn betaling aan de HR mist? Allereerst krijgt hij per e-mail een reminder met een betaallink om binnen zeven dagen kosteloos te betalen. Als die betaling uitblijft, volgt een pre-incassobrief van het incassobureau van de HR. De student krijgt dan veertien dagen de tijd om alsnog kosteloos te betalen. Pas daarna wordt een incassoschuldtraject gestart. Van Os: ‘Bij bedrijven als Wehkamp wachten ze daar niet zo lang mee.’ ‘Wij hebben met het incassobureau de afspraak dat het treffen van een betalingsregeling centraal staat en de voorkeur heeft boven beslaglegging. Voor ons heeft het prioriteit dat de student erin slaagt terug te betalen. We hebben het collegegeld als hogeschool echt nodig om ons onderwijs te kunnen betalen, en we vinden het belangrijk dat de student na het aflossen van zijn schuld verder kan met zijn opleiding’, zegt Coco Bogers van het studenten service center.

Toch blijft het een dilemma, vindt Van Os. ‘Op het moment dat je met een incassobureau gaat werken, weet je dat er voor de student kosten bijkomen, en het is ook bekend dat dit bijdraagt aan het ontstaan van schulden. Daarom willen we het hier niet bij laten. We vinden bijvoorbeeld dat we de instanties in Rotterdam die zich met schuldenproblematiek bezighouden, beter moeten kennen. We kunnen dan vaker en gerichter doorverwijzen, zeker als we ervoor zorgen dat studenten eerder durven aan te geven dat ze financiële stress hebben.’

Verder wil Van Os onderzoeken hoe de HR kan omgaan met de kosten die studenten voor school moeten maken. ‘Opleidingen bieden al kosteloze alternatieven aan voor extra leermiddelen en excursies. Maar het gaat ook om de manier waarop je dat doet. Als je je alternatief net zo duidelijk communiceert als de betaalvariant, maak je het makkelijk voor studenten om het kosteloze alternatief te kiezen. Zorg ook dat je rooster constant is, zodat studenten een vaste dag kunnen werken.’

Angela Vroegindeweij vult aan: ‘Als manager bedrijfsvoering weet ik dat het laatste bijna onmogelijk is, maar het begint bij bewustzijn en de bereidheid om erover na te denken.

‘Als onderwijsinstelling ben je geen schuldhulpverlener en ook geen financieel dienstverlener, maar je bent wel goed in mensen dingen leren.’ Daarom moeten we studenten vaardigheden als budgetteren leren, vinden de managers. ‘Bijvoorbeeld in een keuzevak. Ook peercoaching is een krachtig instrument. De komende tijd willen we de verschillende opties gaan uitwerken.’

It’s de WHW stupid!

Dat is natuurlijk mooi van de hogeschool, maar het zou ook goed zijn als DUO in beweging kwam. De Hogeschool Rotterdam is niet de enige hogeschool waar deze problemen spelen. Coco Bogers heeft navraag gedaan bij haar collega’s. Uit die inventarisatie blijkt dat verreweg de meeste hogescholen net als de HR werken met een septemberdeadline. Ook zij weigeren jaarlijks herinschrijvingen van studenten met een collegegeldschuld.

De problemen rond studiesucces die hieraan kleven, zouden eenvoudig opgelost kunnen worden. Dat kan door studenten met een collegegeldkrediet de mogelijkheid te geven DUO te verzoeken het collegegeld rechtstreeks over te maken aan de onderwijsinstelling. Coco Bogers zou het ‘prachtig’ vinden.

‘We vinden het belangrijk dat de student na het aflossen van zijn schuld verder kan met zijn opleiding.’

Navraag leert dat dit niet mogelijk is. Nog even los van de privacy-beren op de weg biedt de Wet op het hoger onderwijs deze ruimte niet, laat een woordvoerder van DUO per mail weten. ‘Het verstrekken van collegegeldkrediet is op deze wijze (in maandelijkse termijnen, rechtstreeks aan de student – red.) in de wet opgenomen.’

Met andere woorden: de wet moet gewijzigd worden om dit mogelijk te maken. HR-collegevoorzitter Ron Bormans is bereid om hier bij de minister op aan te dringen. Bormans: ‘Het collegegeldkrediet wordt dan ingezet waar het voor is bedoeld, het ontlast de studenten en vermindert het risico op uitval – of gedwongen extra werken, met hetzelfde risico. Technisch lijkt het ook goed mogelijk te zijn, zeggen mijn collega’s die de techniek goed beheersen. Het kan bovendien als effect hebben dat de leenaversie bij ouders afneemt, omdat studenten gaan lenen waar ze voor zouden moeten lenen: hun toekomst.’

‘We moeten studenten vaardigheden als budgetteren leren, bijvoorbeeld in een keuzevak.’

Puzzelen

Het verbeteren van studiesucces is een ingewikkelde puzzel. Het lijkt erop dat financiële stress een van die puzzelstukjes is. ‘Wij kunnen de maatschappelijke problemen van onze stad niet oplossen’, vat Maarten van Os het samen. ‘Maar door het mogelijk te maken dat studenten ondanks financiële stress met een hbo-diploma onze school verlaten, lever je wel een positieve bijdrage. Daarom moet dit onderwerp wat ons betreft op de komende tijd op de agenda staan.’

Tekst: Esmé van der Molen
Illustraties: Demian Janssen