Genoemd bedrag gaat zeker nog oplopen, omdat de terugbetaalregeling nog loopt én bovendien is uitgebreid naar andere kosten die studenten onterecht hebben gemaakt, zoals voor studiereizen. Over de extra studiekosten ontvingen alle studenten afgelopen november een e-mail. Dat leverde, naast nog eens 289 claims voor gemaakte kosten voor digitale middelen, ook 266 terugbetaalformulieren voor de andere studiekosten op.

135 euro voor verplicht uitje naar de Sneekweek

Inmiddels zo’n honderd studenten sportmarketing & management willen de 135 euro terug die ze moesten betalen voor hun verplichte studie-uitje naar de Sneekweek. ‘Op een door de opleiding verstuurd document stond dat de activiteit verplicht was en dat je anders je studiepunten niet kreeg’, vertelt Maartje Hamans die de terugbetaalactie op de HR coördineert. ‘Het is onduidelijk of de studenten een alternatief is geboden.’

Omdat het onderwijs voor iedereen toegankelijk moet zijn, moeten de kosten zich beperken tot het collegegeld, vindt de overheid. In de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (WHW) staat dat een onderwijsinstelling de student alleen geld mag vragen voor extra te maken kosten als er een kosteloos alternatief wordt aangeboden.

Dit geldt niet voor zaken die niet direct met het onderwijs te maken hebben; bij extra sportactiviteiten en eten uit de kantine staat het de student immers vrij om daar wel of geen gebruik van te maken.

Niet actief communiceren dat er kosteloos alternatief is

Bij verplichte studiereizen ligt dat anders en nemen de studenten gewoon aan dat ze mee moeten en het zelf moeten betalen, ook omdat de opleiding niet actief communiceert dat er een kosteloos alternatief is. Dat is de gang van zaken bij meer onderwijsinstellingen, blijkt uit onderzoek van de Onderwijsinspectie en uit een recent artikel van NRC.

Soms wordt de student duidelijk gemaakt dat hij er echt niet onderuit kan, zoals bij de eerdergenoemde Sneekweek. ‘Er zijn meer voorbeelden van ongelukkige communicatie, zoals docenten die schrijven dat een activiteit verplicht is’, vertelt Hamans. ‘Ons collegebestuur stelt dat twijfel die veroorzaakt is door de organisatie, bijvoorbeeld over het bestaan van een alternatief, een grond kan zijn voor terugbetaling.’

Rechtsbureau: ‘Blij dat HR dit doet’

De terugbetaalactie van de HR is best uniek, vertelt Lars Klappe, voorzitter van het Landelijk Studenten Rechtsbureau (LSR). ‘Op de HR gaat het, bij de schaal waarop er geld is gevraagd voor digitale leermiddelen, om een vrij ernstige schending, maar ik heb slechts van één andere instelling gehoord die studenten opriep om zich te melden.

‘Wij zijn in elk geval blij dat de HR dit doet en dat er al zo’n groot bedrag is terugbetaald. Veel andere instellingen zijn er wel mee bezig, maar niet zo proactief. Het gaat dan vooral om betere voorlichting, aan studenten, maar ook binnen de organisatie, bijvoorbeeld aan opleidingen.

‘Als opleiding moet je duidelijk communiceren dat er een kosteloos alternatief is, maar ik heb het idee dat instellingen de informatie daarover bewust ergens wegstoppen op een website of het onderwerp boven de markt laten hangen. Maar de HR is er, lijkt het, op dit moment zeer serieus mee bezig’, vindt Klappe.

‘Onderwijsinspectie bijt niet echt door’

Ook de Onderwijsinspectie heeft het onderwerp in het vizier. Maar over haar recente analyse van klachten die via het ISO zijn verzameld, oordeelt Klappe wat gereserveerd.

Klappe: ‘Ik vind dat de inspectie niet echt doorbijt.’ De inspectie heeft aan hogescholen en universiteiten gevraagd hoe ze met het onderwerp ‘onterechte kosten’ omgaan. Instellingen beloven beterschap wat betreft het aanbieden van kosteloze alternatieven en de communicatie erover, maar over het terugbetalen van onterecht betaalde kosten rept de inspectie niet.

De Onderwijsinspectie is er echter niet, reageert woordvoerder Hans van der Vlies, om onderwijsinstellingen meteen sancties op te leggen. ‘De aard en de omvang van de klachten bepalen hoe wij ons opstellen. In dit geval hebben we alle signalen geanalyseerd en actief contact gezocht met de betrokken instellingen. Hun antwoorden (vooral over de te verbeteren voorlichting over kosteloze alternatieven, red.) waren voor ons afdoende.’

Klachtenweg bewandelen

Als uit de analyse blijkt dat er onterecht kosten worden gevraagd, dan zal de inspectie de onderwijsinstelling daarop aanspreken. Van der Vlies: ‘En als studenten gedupeerd zijn, dringen wij aan op terugbetaling. Dit laatste is in de door ons onderzochte gevallen niet nodig gebleken. De HR was immers zelf al begonnen met een terugbetaalregeling en nog een andere instelling biedt ook zo’n mogelijkheid. ’

Voor de gegrond verklaarde klachten van de andere instellingen kan de inspectie niet met zekerheid vaststellen of studenten gedupeerd zijn. Van der Vlies: ‘In die gevallen doen studenten er verstandig aan om binnen hun eigen instelling de klachtenweg te bewandelen.’

Mocht de inspectie het nodig vinden, dan kan het onderwerp ‘onterechte studiekosten’ ter sprake komen in de regelmatige gesprekken die worden gevoerd met de collegebesturen van de instellingen. Van der Vlies: ‘Wij hebben nu geen reden om aan te nemen dat instellingen zich niet aan hun toezeggingen houden. Maar we kijken wel of ze blijvende oplossingen bieden. We houden uiteraard de vinger aan de pols.’

Terechte klachten over Hogeschooltaal

De Hogeschool Rotterdam gaat de voorlichting dus verbeteren en bovendien kunnen studenten en oud-studenten die in het recente verleden onterecht kosten hebben gemaakt dat geld terugkrijgen.

Terechte claims betreffen bijvoorbeeld Hogeschooltaal, een oefenprogramma dat studenten moet helpen werkstukken te schrijven en waar ook een toetsdeel in zit. Onmisbaar dus, maar bij vrijwel alle opleidingen die het programma voorschreven, ontbrak er een alternatief. Bachelorstudenten betaalden er 55 euro voor, RAC-studenten 40 euro.

Wat betreft de omvang van de toegekende claims voor digitale leermiddelen zijn de instituten IFM en IvG koplopers. Ze zitten nu elk op meer dan 50.000 euro. Hamans: ‘Bij IvG moesten studenten ExpertCollege aanschaffen, een e-learningomgeving die zo’n 150 euro kost. Dat is door veel studenten geclaimd en die claims zijn ook gehonoreerd.’

Studenten kunnen nog steeds claimen

De extra kosten verschillen per opleiding. Soms wordt er niks extra’s gevraagd of gaat het slechts om kleine bedragen. Toch lijkt het opvallend dat op dit moment in totaal nog geen 10 procent van de studenten heeft gereageerd op de terugbetaalregeling.

Hamans: ‘Wie nog niet eerder claimde en van mening is dat gemaakte kosten onterecht zijn, kan nog steeds een claim indienen. Je moet wel rekening houden met de verjaringstermijn. Bij de digitale leermiddelen komen betalingen gedaan na 15 mei 2012 in aanmerking. En bij de andere gemaakte kosten gaat het om betalingen gedaan na de brief van minister Bussemaker van 28 april 2015.’

In die brief legt de voormalig minister uit in welke gevallen opleidingen de student extra kosten in rekening mogen brengen. De brief is op sommige punten echter voor meerdere uitleg vatbaar. Bussemaker heeft het bijvoorbeeld over uitzonderingen waarvoor de opleiding geen alternatief hoeft te bieden. Zo mag er bij de opleidingen bml (biologie en medisch laboratoriumonderzoek) en chemie wel geld worden gevraagd voor een labjas.

WdKA’ers moeten verf, papier en stof zelf betalen

Iets vergelijkbaars geldt voor de kosten die studenten van de kunstopleidingen van de WdKA moeten maken. Van hen wordt verwacht dat ze onder andere verf, papier, inkt, stof en garen zelf betalen. Dat wordt duidelijk uit de OER (onderwijs- en examenregeling) waarin staat dat ‘bij aanvang van het studiejaar aan de student een inschatting wordt geboden van de bijkomende kosten’.

‘Om de kosten te drukken hebben we op de locatie een winkel waar studenten voor een lage prijs de standaardmaterialen kunnen kopen’, vertelt Jacqueline Lavooy, manager bedrijfsvoering van de WdKA. ‘Studenten vinden het heel prettig dat die winkel er is.’ Bij de masteropleidingen van de WdKA bestaat er daarnaast de mogelijkheid dat studenten bij specifieke projecten hun kosten deels kunnen declareren bij de opleiding, vertelt Lavooy.

Onmisbare reizen wel zelf betalen

Bij sommige opleidingen moeten studenten hun studiereis zelf betalen en is er geen kosteloos alternatief. Het gaat om reizen die als onmisbaar worden gezien voor de betreffende opleiding. Als voorbeeld noemt Bussemaker in haar schrijven van 2015 een bezoek aan Egypte voor de studie egyptologie.

Het is bij de ene reis duidelijker dan bij de andere of ie in deze categorie valt. Lars Klappe van het LSR: ‘Iemand die aan de pabo studeert, moest op studiereis naar Noorwegen om te kijken hoe het onderwijs daar is ingericht. Dat is heel nuttig, maar niet essentieel voor je opleiding. Inhoudelijk is niet hard te maken waarom die reis noodzakelijk is. Je kunt ook het onderwijs in Nederland bekijken.’

Altijd een alternatief voor Afrikareis

Ook de eerder genoemde Sneekweek van de sportmarketing & management-studenten lijkt in deze categorie te vallen, en voor de studiereis naar Afrika voor studenten van de lerarenopleiding aardrijkskunde is dat zeker. Dat laatste wordt duidelijk gemaakt op de site van de HR. ‘Er wordt altijd een alternatief geboden’, staat er.

Bij de stagevoorbereidingsdagen in een jeugdherberg van HR’s opleiding tma (trademanagement gericht op Azië) ontbrak zo’n alternatief. Hamans: ‘Terwijl de dagen verplicht waren en het ook geld kostte, en dat mocht dus niet. De opleiding zag de discussie erover zelf aankomen. De dagen worden, in exact dezelfde opzet, nog steeds georganiseerd maar nu niet meer voor rekening van de student.’

Communiceren over de meerwaarde van een reis

De wet, en de naleving ervan, moet er niet toe leiden dat er helemaal geen studiereizen meer worden georganiseerd, vindt Hamans. Zou de opleiding zo’n reis dan zelf moeten betalen? ‘Dat is een keuze en dan kun je andere dingen niet doen. Maar volgens mij heeft zo’n reis vaak wel een aantoonbare meerwaarde.

‘Het komt er ook op aan hoe de opleiding communiceert over die meerwaarde, over de alternatieven en mogelijke betalingsregelingen. Ik hoop in elk geval dat zulke zaken nog wel georganiseerd blijven worden.’

De Afrikareis van aardrijkskunde is er in elk geval nog steeds. Aan (aankomende) studenten wordt nadrukkelijk verteld dat die reis in het curriculum zit. ‘Met als resultaat dat vrijwel iedereen meegaat’, staat er op de site van de HR.

‘Zorg dat je het goed regelt!’

Tegen opleidingen is nu ook gezegd: zorg dat je het goed regelt! Hamans: ‘Dus communiceer eenduidig en zorg dat er een kosteloos alternatief is. En is dat echt niet mogelijk, vraag dan aan de instituutsmedezeggenschapsraad (imr) om toestemming.’

In de brief van Bussemaker komt de medezeggenschap om de hoek kijken bij de Egyptereis, dus een reis die als onmisbaar wordt gezien voor de opleiding. Het is bij Hamans niet bekend of er op dit moment opleidingen zijn die hun extra kosten met hun imr bespreken.

‘De wet gaat uit van ouderwetse dingen zoals boeken’

Hamans hoopt ook dat er nog eens naar de wet zal worden gekeken. ‘De wet gaat uit van in ons hedendaagse onderwijs soms ouderwets aandoende dingen zoals boeken. Als er dan één exemplaar in de mediatheek staat, geldt dat als kosteloos alternatief. Maar voor digitaal materiaal, dat steeds vaker wordt gebruikt en de student en docent meer mogelijkheden biedt, heb je vaak een een-op-een licentie nodig.’

Een alternatief dat geen geld kost, is er in zo’n geval niet altijd. Hamans: ‘We willen niet terug naar het boek én ook geen onnodige financiële drempels opwerpen. Dus misschien moet de wet worden veranderd of moet het verdienmodel van uitgevers op de schop. Het lijkt mij goed als er bijvoorbeeld binnen de Vereniging Hogescholen over wordt nagedacht.’

Wordt dus vervolgd.

Jos van Nierop