Dilemma’s zijn niet voor niets dilemma’s: twee mogelijkheden, ze botsen, en je moet kiezen. Lector Jelle van Baardewijk gaat op de Hogeschool Rotterdam met dilemma’s aan de slag. Bedrijfsdilemma’s oplossen. En onderzoeken hoe bedrijven hun dilemma’s oplossen. En studenten en docenten leren hoe ze bedrijfsdilemma’s kunnen onderzoeken en oplossen.

Voor Profielen behandelde Jelle van Baardewijk verschillende actuele dilemma’s. En ‘loste ze op’. Want Van Baardewijk is geen filosoof die alleen vragen stelt. Moeten docenten meer uit de zesjesstudenten halen? Opgelost. Moet het onderwijs in tijden van Google nog aan parate kennis doen? Opgelost. Moeten jongeren van nu de enorme coronastaatsschuld waarmee ze opgezadeld worden klakkeloos accepteren? Ook opgelost.

Is dat moeilijk? Valt mee, zegt de lector. Je moet bij ieder dilemma natuurlijk rekening houden met zo ongeveer alles, maar… ‘mijn gedachtegang is behapbaar en mijn boek staat vol voorbeelden.’

Veel winst en efficiency, weinig ehtiek

Jelle van Baardewijk aanvaardt vandaag zijn ambt op deze hogeschool. Hij is opgeleid tot manager en filosoof en daarna gepromoveerd op de normen en waarden van opleidingen bedrijfskunde. Zijn vraag: Welke ethische houding krijgen studenten er bedoeld en onbedoeld mee? Het antwoord: Heel veel winst en efficiency, heel weinig maatschappelijke gevolgen. Daar zouden opleidingen bedrijfskunde meer oog voor moeten hebben, stelt Van Baardewijk in zijn proefschrift. Hij is warm voorstander van Bildung, onderwijs dat studenten breed vormt.

In een boekje dat vandaag tegelijk met zijn openbare les verschijnt, Morele grip, legt hij uit dat de vrije markt ons veel heeft opgeleverd, maar dat we ook grenzen moeten stellen.

Hij is warm voorstander van Bildung, onderwijs dat studenten breed vormt.

Zo laat onderzoek zien dat mensen geen rationele beslismachines zijn. Het nog steeds veelvoorkomende beeld van de homo economicus, waarin mensen vooral als berekenende wezens worden gezien, moet daarom overhoop. En: De beslissingen van bedrijven hebben maatschappelijke gevolgen. Dan is het logisch dat ze ook de bijbehorende maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen. De neoliberale cultuur waarin bedrijven alle ruimte nemen om winst te maken, zonder iets terug te willen geven aan de maatschappij waarvan ze zoveel genomen hebben (zoals hoogopgeleid personeel, infrastructuur, schone lucht, water, grond, energie, subsidies, een uitgebreide stabiele rechtsstaat die voor jouw recht op eigendom opkomt, enzovoort) moet overhoop.

Van Baardewijk neemt stelling

Het leuke aan zijn boekje, naast zijn toegankelijke filosofie en schrijfstijl, is dat Van Baardewijk stelling neemt. Wehkamp heeft de verantwoordelijkheid om kwetsbare klanten echt goed te informeren, voor het bedrijf ze leningen met woekerrentes aansmeert. KLM mag alleen staatssteun krijgen als de toekomst van het bedrijf groen is. Samenwerken met een bedrijf dat discrimineert mag alleen als je je tegelijkertijd actief inzet tegen die discriminatie.

Morele dilemma’s hebben niet één oplossing.

In de basis is Van Baardewijk een soort automonteur. Die kan ook met kennis en ervaring en gereedschap een probleem in de motor verhelpen. Klein detail echter: morele dilemma’s hebben niet één oplossing. Kom je naderhand iemand met iets andere waarden tegen, dan kan die jou prima uitleggen waarom je precies verkeerd hebt gehandeld. En daar kun je dan over discussiëren tot je een ons weegt, de motor gaat er niet van draaien.

Nu is het op zich geen probleem om die motor soms links te laten liggen. De nadruk op economische groei richt namelijk nevenschade aan die eigenlijk veel meer in de beslissingen van bedrijven moet meewegen, meent Van Baardewijk.

Studenten moeten grip krijgen op morele dilemma’s

Maar hoe doe je dat en hoe leer je dat studenten? Zoals een automonteur grip moet krijgen op een technisch probleem, zo moeten bedrijfskundigen grip krijgen op morele dilemma’s. Voortbordurend op eerder onderzoek heeft Van Baardewijk daarom een stappenplan ontwikkeld waarmee je morele dilemma’s te lijf kunt gaan. Denkgereedschap. Het is een kwestie van acht vragen beantwoorden en je komt vanzelf tot een conclusie.

Wat is het probleem en heb je alle relevante feiten op orde? Wie zijn de betrokkenen en wie is waarvoor verantwoordelijk? En, achteraf, hoe voel je je over de genomen beslissing? ‘Gevoelens vormen een lakmoesproef’, schrijft Van Baardewijk.

Voortdurend rationeel over allerlei dilemma’s nadenken noemt hij zelfs ‘irritant’.

Nee, ethiek is niet alleen een kwestie van zoeken naar objectieve rationaliteit, legt Van Baardewijk in een scherminterview uit. Voortdurend rationeel over allerlei dilemma’s nadenken noemt hij zelfs ‘irritant’ en ‘kan stress veroorzaken’.

Ethiek is ook een kwestie van ingesleten gewoontes. ‘Wat je ook doet of niet doet, er zit altijd een èthos achter, een ethische houding. We handelen heel veel op basis van gewoonten of cultuur. Dat is prima. We zouden studenten ook meer moeten trainen in het stellen van morele vragen. Dat is niet alleen een kwestie van strikt nadenken, maar ook van het oefenen van je morele houding.’

‘Twijfel terugbrengen in gesprekken’

Van Baardewijk kijkt ook naar de werkvloer. ‘We zien dat mensen op hun werk in hun functie kruipen en zich minder snel uitspreken als ze het gevoel hebben dat er iets verkeerd gaat. Daar ervaren ze kennelijk een drempel. Terwijl mensen wel degelijk twijfelen. Die twijfel moet worden teruggebracht in gesprekken, vergaderingen of intervisies. In grote organisaties stappen mensen nu nog te snel over morele problemen heen.’

Belangrijk punt dat Van Baardewijk maakt is dat je niet perfect kunt zijn. Als dat zou kunnen, zouden er geen dilemma’s bestaan. Kiezen betekent ‘vuile handen’ maken, zoals moreel filosofen dat noemen.

‘In grote organisaties stappen mensen nu nog te snel over morele problemen heen.’

Van Baardewijk maakt ook vuile handen, vertelt hij. ‘Ik kijk graag hoe bedrijven de moraal organiseren.’ Bedrijven kunnen hem ook inhuren als begeleider of ethisch consultant. ‘Dat brengt niet alleen geld in het laatje, maar het levert ook nuttige informatie op voor mijn onderzoek.’

En nieuwe dilemma’s. Een bedrijf dat hem inhuurt kan zich mooi op de borst kloppen als maatschappelijk verantwoorde onderneming. Fungeert Van Baardewijk hier als het spreekwoordelijke vijgenblaadje? Dat is een dilemma, zegt hij zelf, waar hij al langer mee rondloopt. ‘Daar moet je voor oppassen.’

Ethiek moet integraal onderdeel zijn van het onderwijs

Hetzelfde geldt voor ethiek en onderwijs. Dat bedrijfskundestudenten een vak ethiek krijgen klinkt goed, legt hij uit, maar een ‘excuusvak’ ethiek is niet genoeg. ‘Het moet integraal onderdeel worden van de manier waarop studenten naar de wereld kijken.’

‘Rutger Bregman heeft gelijk, De meeste mensen deugen.’

De cynici vragen dan steevast of studenten niet nóg handiger worden in het ontduiken van morele verantwoordelijkheid zodra ze de juiste termen hebben geleerd. Of dat ze ethische dilemma’s van tafel vegen als ze van Van Baardewijk horen dat er toch nooit één juiste oplossing bestaat. Al dat ethische gedoe, moeilijk, moeilijk, moeilijk, wat als we naar buiten toe een paar modebewuste termen ventileren en ondertussen toch vooral winst boven alles stellen? Ja. Dat je daar dan als filosoof aan meewerkt, dat is een dilemma.

Of niet? Even denken. ‘Cynisme is een theoretisch construct’, zegt Van Baardewijk aan het einde van het interview. ‘Rutger Bregman heeft gelijk, De meeste mensen deugen. Natuurlijk, we moeten het economische systeem slim aanpassen. Maar ik ben niet zo bang voor misbruik. En als je gewoon goed onderzoek doet sta je stevig in je schoenen en zeggen studenten of mensen uit het bedrijfsleven: “Goh, hij heeft gewoon gelijk”.’

Zo. Ook weer opgelost.

Tekst: Olmo Linthorst
Foto: Erno Wientjes

Volg ons op Instagram

Wil je op donderdag (rond lunchtijd) het heetste nieuws van afgelopen week in je mailbox ontvangen? Meld je aan voor onze nieuwsbrief.