Het onderwijs moet een veilige oefenplaats zijn voor burgerschap. Dat was het uitgangspunt van het Rotterdamse manifest burgerschap waar het hele onderwijsveld van de stad in 2020 een mooie handtekening onder zette, ook de HR. Er moet op dit gebied meer gebeuren, vindt burgerschapsexpert Marcel Mooijman, zowel op de HR als in de rest van het onderwijs.

Want iedereen vindt het superbelangrijk, maar ‘burgerschap’ ontbreekt in de fundamenten van het onderwijs. ‘Burgerschap is een doel, en geen vak’, zegt hij. ‘Daar gaat het al mis. Het is net zoiets als wanneer je leerlingen taalvaardigheid wilt bijbrengen, zonder het vak Nederlands te geven.’

Veel mis met het fundament

De doelen van burgerschap zijn weliswaar verdeeld over verschillende vakken, legt hij uit, maar maatschappijleer is een belangrijk fundament, met onderwijs over politiek, rechtsstaat, democratie en de vraagtukken die daarin spelen. En dat fundamentele vak is in het onderwijs juist het kind van de rekening: ‘Maatschappijleer wordt in het basisonderwijs niet gegeven en ook niet in de onderbouw van het vo.’

Internationaal doen Nederlandse leerlingen het slecht qua kennis en vaardigheden op genoemde terrein, waarbij vmbo’ers nog eens een extra achterstand hebben. De basis van burgerschap is niet in orde, vindt Mooijman, er zijn in het funderend onderwijs (basisonderwijs en onderbouw) vage doelen geformuleerd, die ook nog eens in weinig onderwijstijd behaald moeten worden.

Praktische handleiding

Mooijman is docent bij de Master Leren Innoveren op de HR. Binnen de Hogeschool Rotterdam is Mooijman een beetje Mister Maatschappijleer: in zijn 30-jarige HR-carrière was hij lang verbonden aan de lerarenopleiding en nog steeds is hij voorzitter van de landelijke Nederlandse Vereniging voor Leraren Maatschappijleer en lid van de expertgroep burgerschap mbo. Naar aanleiding van het manifest vroeg het college van bestuur van de HR hem zijn expertise te vertalen in een praktische handleiding voor beter burgerschapsonderwijs. Dat leverde het boekje Instrumenten voor Burgerschap op.

Wat houdt het eigenlijk in?

In zijn boekje probeert Mooijman helderheid te scheppen over wat burgerschap inhoudt; in het eerste deel gaat hij vooral in op de theorie rond het burgerschapsonderwijs. In het tweede deel gaat hij in op de praktijk en zet hij tools op een rijtje voor het po, vo en mbo.

Met het mbo houdt hij zich als lid van de expertgroep ook op een andere manier bezig. ‘Mbo-scholen hebben een burgerschapsopdracht maar mogen zelf bepalen hoe ze die aanpakken. Daar is de expertgroep mee bezig.’

Die life skills zijn belangrijk, maar horen niet thuis bij burgerschap, vindt Mooijman.

Zo is het burgerschapsonderwijs op het mbo ingedeeld in vier dimensies, waarvan er één (‘vitaal burgerschap’) meer ligt op het vlak van leefstijl. ‘Dat lijkt een beetje op het vak verzorging zoals dat ooit in onderbouw voortgezet onderwijs werd gegeven, maar weer is afgeschaft.’ Die life skills zijn belangrijk, maar horen niet thuis bij burgerschap, vindt Mooijman persoonlijk. ‘Het is ook vreemd dat alleen mbo’ers dit zouden krijgen; als je het zo belangrijk vindt, geef dat leefstijlvak, zoals vroeger bij het vak verzorging, dan aan álle leerlingen.’

Burgerschap kan niet zonder kennis

Hij breekt in het gesprek een lans voor het onderdeel kennis, in burgerschap. ‘Kennis is heel vormend. Met voldoende kennis kunnen leerlingen en studenten zelf goed keuzes maken. Ontwikkeling van vaardigheden kan niet zonder kennis, en niets is meer motiverend dan het aanleren van competenties.’ Die kennis zit voor een groot deel in maatschappijleer, en in andere maatschappijvakken zoals geschiedenis, aardrijkskunde en economie.

Maar terug naar de Hogeschool Rotterdam. In tegenstelling tot het funderend en het middelbaar beroepsonderwijs hebben hbo’s geen specifieke verplichting om iets aan burgerschap te doen. Maar de HR committeerde zich aan het manifest. Wat kan er op de HR concreet gebeuren om het burgerschap te versterken? ‘Een interessante gedachte in het manifest is dat de school een oefenplaats moet zijn voor de democratie’, zegt Mooijman. ‘De HR zou dan eigenlijk meer moeten lijken op een rechtsstaat.’

Oefenen met de rechtsstaat lukt beter als de HR meer op de echte wereld lijkt, denkt Mooijman.

Hij ziet bijvoorbeeld mooie kansen in een eigen ‘rechterlijke macht’, een onafhankelijke club die bindende uitspraken kan doen. Liefst ziet hij dan alle beroeps-, bezwaar-  en klachtencommissies en instellingen zoals de vertrouwenspersonen achter één loket. ‘We hebben hier bijvoorbeeld een klachtencommissie. Die doet een uitspraak met een aanbeveling aan het college van bestuur. Waarom is die uitspraak niet bindend?’ Als de rechter in een échte rechtsstaat uitspraak doet, moet iedereen zich daaraan houden; oefenen met de rechtsstaat lukt beter als de HR meer op de echte wereld lijkt, denkt Mooijman.

Democratie op HR kan sterker

Democratie kan ook sterker, bijvoorbeeld in de medezeggenschap. ‘Als het instemmingsrecht van de MR veel sterker wordt, dan wordt stemmen ook interessanter. Ik denk dat de betrokkenheid bij de medezeggenschap dan ook veel groter wordt. Er zijn wettelijke regels voor de invloed van de medezeggenschap, maar het staat de HR vrij die uit te breiden.’

Een mogelijkheid ziet Mooijman in een 50/50-delegatie van studenten en docenten, die democratisch over meer bepalende regels van de HR kunnen stemmen. De MR wordt zo meer de wetgevende macht, waar het cvb de uitvoerende macht wordt. ‘Uiteraard is dit ongelofelijk ingrijpend, maar het is een leuk gedachtenexperiment. Het zou mooi zijn om er binnen één instituut eens mee gaan experimenteren. Het vereist dat bestuurders bereid moeten zijn te vertrouwen op de wisdom of the crowd.’

Minor burgerschap

Zijn allereerste stap ter versterking van burgerschap zit in de onderwijsprogramma’s die hij heeft bedacht voor de HR. In de eerste plaats een minor burgerschap voor alle opleidingen, in het bijzonder de lerarenopleiding. ‘De kennis over burgerschap is nu verdeeld over maatschappijleer, geschiedenis, aardrijkskunde, economie, filosofie en andere vakken. Met die minor zou je voor een breder palet aan kennis kunnen zorgen bij aankomende leraren. Docenten maatschappijleer kun je kennis uit de geschiedenis bieden over bijvoorbeeld kolonialisme of de Holocaust, aankomend geschiedenisdocenten kunnen kennis uit maatschappijleer opdoen over bijvoorbeeld politieke stromingen of de rechtsstaat.’

Uit die minor zou je vervolgens een programma kunnen afleiden om onze eigen HR-docenten te scholen, denkt Mooijman. ‘En tot slot zou je een ‘light versie’ kunnen ontwikkelen, een on-the-fly cursus voor HR-docenten bijvoorbeeld over omgaan met controversiële onderwerpen, waar docenten in hun onderwijs allemaal mee te maken kunnen krijgen.’ Hoewel dat allemaal in zekere mate ‘doe-cursussen’ zijn, hamert Mooijman opnieuw op het kennisaspect. ‘Er is een goede wetenschappelijke basis voor het idee dat vaardigheden op dit gebied geworteld zijn in kennis van deze onderwerpen.’

‘Als de opdracht komt om in periode 1 en 2 van volgend jaar die minor te lanceren, dan ligt-ie er.’

Hij popelt om aan de slag te gaan en hoopt dat procedurele drempels in dit geval uit de weg worden geruimd. ‘Het lijkt me een mooie eerste stap. Ik heb het onderwijsprogramma bij wijze van spreken al liggen en er zijn genoeg collega’s die het willen uitvoeren. Als de opdracht komt om in periode 1 en 2 van volgend jaar die minor te lanceren, dan ligt-ie er.’

Tekst: Edith van Gameren
Illustratie: Marit Breuker

Profielen, het onafhankelijke nieuwsmedium van de Hogeschool Rotterdam, deelt wekelijks artikelen op Linkedin. Ben jij onze nieuwe connectie?