Op vrijdag 10 november organiseert de Hogeschool Rotterdam in samenwerking met Stichting Henkes een symposium ‘Kunst op straat, slopen of behouden’. Dat is op z’n minst opmerkelijk te noemen met de kennis dat de HR in 2021 een kunstwerk sloopte van Dolf Henkes, de kunstenaar wiens nalatenschap beheerd wordt door diezelfde stichting Henkes.

Hoe zat het ook alweer? Furieus was de Stichting Henkes nadat ze ontdekte dat het kunstwerk, dat juist aan de HR geschonken was door een consortium van Rotterdamse bedrijven om sloop te voorkomen, bij de sloop en herbouw van hogeschoollocatie Kralingse Zoom, gesloopt zou worden.

Uit onderzoek van Profielen uit die tijd bleek dat de stichting pas geïnformeerd werd over de sloop toen het eenmaal ‘een voldongen feit’ was. Diverse betrokkenen bleken bereid het kunstwerk te redden, maar dat mocht allemaal niet meer baten: de sloophamer ging erin.

Woede en onbegrip

Het leidde tot woede en onbegrip. Niet alleen bij de stichting, maar ook in de Rotterdamse gemeenteraad en zelfs ver buiten de stadsgrenzen. Uit een feitenrelaas van de verantwoordelijke wethouder bleek dat rechthebbende partijen ‘veel te laat’ geïnformeerd werden over de sloop, inclusief de gemeente Rotterdam.

In de woorden van de HR, destijds: ‘De Hogeschool Rotterdam heeft zeer zorgvuldig gezocht naar mogelijkheden om de muur met daarop het werk te behouden, zowel intern als extern. Na een intensief traject waarbij diverse partijen zijn benaderd en er gezocht is naar de mogelijkheden van herplaatsing blijken de kosten hiervan aanzienlijk te zijn. […] Herplaatsing brengt aanzienlijke kosten met zich mee die de getaxeerde waarde van het werk in veelvoud overschrijden.’

In gesprek met Profielen zei Erik Hammerstein, voorzitter van de Stichting Henkes, toen dat hij ‘juridische gevolgen’ van de sloop niet uitsloot. De stichting had, net als andere partijen uit Rotterdam, het kunstwerk willen en kunnen redden – geld speelde daarbij geen rol, klonk het. Volgens de HR was het echter ‘te kostbaar’ om het kunstwerk elders te huisvesten.

Lange stilte

In de weken, maanden en jaren erop bleef de stichting in gesprek met de HR, maar al die tijd bleef het – naar de buitenwereld toe – stil. Aan het begin van 2022 diende de stichting een schadeclaim in van 250 duizend euro bij de HR, schreef AD Rotterdams Dagblad.

De betrokken partijen wilden toen niet reageren op de berichtgeving van de krant: ‘We zijn nog steeds met elkaar in overleg’, luidde het antwoord. ‘Uitspraken doen over de onderhandelingen kan het proces schaden.’

Opnieuw volgde doodse stilte, tot de uitnodiging voor het symposium eind oktober van dit jaar op de digitale deurmat plofte. Bij Profielen gingen wenkbrauwen omhoog: huh? ‘De Hogeschool Rotterdam heeft zich – uiteindelijk – verplicht tot een aantal dingen, waaronder het financieren van dit symposium’, zegt Erik Hammerstein na vragen van Profielen over het symposium.

Kunstcommissie was op de hoogte

‘Er is een film van vijftig minuten gemaakt over het verwoesten van het kunstwerk en waarom dat heeft kunnen gebeuren.’ Op het symposium zal Hammerstein ook een essay voorlezen. Ook zijn er verschillende kunstenaars uitgenodigd uit het Caribisch deel van het Koninkrijk – kunstenaar Henkes maakte meer dan 30 kunstwerken geïnspireerd door Curacao. ‘Hopelijk worden ze geïnspireerd door zijn werk.’

Het symposium wordt namens de HR georganiseerd door de Willem de Kooning Academie. Dat het symposium op zich liet wachten, verklaart de voorzitter van de stichting, komt omdat ‘dingen organiseren nou eenmaal tijd en planning kost’.

‘De domheid van het college van bestuur om dat kunstwerk te vernietigen is iets wat ik nu nog steeds niet begrijp’, zegt Hammerstein nu. In de afgelopen maanden ontdekte hij bovendien dat ook de kunstcommissie van de HR op de hoogte was van de ophanden zijnde sloop, desalniettemin werd de stichting pas te laat ingelicht. Datzelfde geldt volgens hem voor de WdkA. Toch grepen zij niet of te laat in om de sloop tegen te houden.

Hoe zit het met financiële compensatie?

Net na de sloop sprak Hammerstein meermaals van ‘juridische gevolgen’ en tussen neus en lippen door ging het ook om financiële compensatie. Hoe zit dat nu? ‘Als stichting bezitten wij het auteursrecht over de nalatenschap van Henkes niet’, legt Hammerstein uit. ‘Daar zullen we op het symposium uitgebreid op ingaan. De kunstenaar heeft het recht om zich te verzetten tegen vernietiging en verminking van het kunstwerk.’

Maar kunstenaar Henkes heeft het auteursrecht over zijn werken voor zijn overlijden overgedragen aan het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), dat in Nederland van veel (overleden) kunstenaars het werk beheert en bijvoorbeeld ter beschikking stelt aan musea.

‘De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed [onderdeel van het ministerie, red.] wilde wel procederen, maar dat zou toch raar zijn: dan gaat een overheidsdienst procederen tegen een andere semi-overheidsinstelling.’ Tot een zaak kwam het dus niet, Hammerstein wil niet zeggen of er een schikking is getroffen tussen de HR en de Rijksdienst, zonder tussenkomst van een rechter. ‘Dat is aan hen’, verwijst hij naar de hogeschool en de Rijksdienst.

Geen geld maar ‘ruimhartig gebaar’

Tegenover het AD zei de Rijksdienst in 2022 dat het ‘geen procedures’ aan zou spannen, maar sorteerde wel voor op het symposium: ‘De Rijksdienst verwacht wel ‘een ruimhartig gebaar’. Bijvoorbeeld een bijdrage aan een cultureel fonds, aldus een voorlichter, of een opdracht aan een Rotterdamse kunstenaar.’

Jeroen Chabot, die de hogeschool vertegenwoordigt in de nasleep van de omstreden vernietiging van de muur meldt dat een dergelijke (financiële) schikking niet is getroffen, al was hij daar zelf niet bij betrokken.

Over het gewenste ‘ruimhartige gebaar’ zegt hij: ‘HR steunt de organisatie van het symposium over de kwetsbaarheid van kunst in de openbare ruimte in de Arminiuskerk. Daarnaast is een film over de muur van Henkes en het thema van de (on-)tijdelijkheid van dit soort kunst in synopsis gemaakt. De film zal met externe fondsen gemaakt moeten worden. Tenslotte is er een expo van zes oud-studenten/kunstenaars van de WdKA waarvan één werk door HR aangekocht zal worden voor de nieuwe locatie van CMI op Zuid.’

‘Van iets slechts iets goed maken’

Uiteindelijk, concludeert Hammerstein, wordt het dus ‘genoegdoening in natura’. Hij hoopt dat het symposium meer aandacht vestigt op de kwestie rondom auteursrecht van overleden kunstenaars en de vraag over wat je doet met kunstwerken in de openbare ruimte. Opgelucht is hij naar eigen zeggen niet, maar hij kijkt wel uit naar ‘de rode oortjes van de mensen van de HR op het symposium’.

Na maandenlange gesprekken zei Hammerstein tegen zijn gesprekspartners bij de HR: ‘God, laten we uiteindelijk dan maar van iets slechts iets goeds maken. Laten we ervan leren: dit mag nooit meer gebeuren, bij geen enkele kunstenaar, niet alleen bij de HR, niet alleen in Rotterdam maar in Nederland.’ En na een korte stilte aan de telefoon: ‘Ik heb er zin an!’

Tekst: Rutger de Quay
Foto: Stichting Henkes

Volg ons op Instagram