Na jarenlange onderhandelingen volgde er vrijdag een symposium over het nut en de functie van kunst in de openbare ruimte. De bijeenkomst is een onderdeel van de genoegdoening ‘in natura’ voor het slopen van het monumentale kunstwerk van Dolf Henkes op de Kralingse Zoom.

Het symposium moet geen ‘blame game’ worden, benadrukken de organisatoren, maar wordt dat soms toch wél. Het symposium is nog geen vijf minuten bezig als er de eerste verbaasde kreten uit de zaal opstijgen. In debatcentrum Arminius aan de Westersingel in Rotterdam zitten de kerkbanken vol, een enkeling staat.

Camera’s legden de sloop vast

Algauw blijkt dat de HR twee documentairemakers de opdracht gaf om de controversiële sloop van de muurschildering van Dolf Henkes met daarop scheikundige en Nobelprijswinnaar Jacobus van ’t Hoff te filmen.

‘Huh?’, klinkt het meermaals. Minutieus leggen de camera’s de sloop vast. Bouwmedewerkers lopen af en aan. Twee grijpmachines tillen het kunstwerk uit z’n as. Een man zit nee-schuddend te kijken. In twee delen wordt het kunstwerk verwijderd en op de grond gelegd, met stofwolken als gevolg. Het is muisstil. In een paar minuten is het kunstwerk verworden tot brokstukken.

‘Ik sta nog te shaken van wat ik zojuist zag’, zegt moderator en voormalig NOS-nieuwslezer Noraly Beyer. ‘De HR besloot het kunstwerk te laten slopen én dat proces te filmen. Het is alsof iemand zegt: “Ik ga een moord plegen en je uitgebreid vertellen hoe ik dat ga doen”.’ Applaus, gejoel en geroffel in de zaal.

‘Het heeft iets verontrustends om naar te kijken’, zegt documentairemaker Koert Davidse. Maar de documentaire en dit symposium moeten vooral geen ‘blame game’ worden, zegt hij; een adagium dat later meermaals voorbij komt.

‘Ik ben geen dominee’, zo begint Erik Hammerstein, voorzitter van de stichting Henkes die het nalatenschap van de kunstenaar beheert, ‘al zien sommigen mij misschien wel zo. In mijn leven heb ik geleerd dat je van iets slechts iets goeds moet maken.’ Daarom juist vandaag dit symposium, legt hij uit. ‘We hopen aandacht te geven aan de kunst in de openbare ruimte. Henkes heeft Rotterdam in al z’n aspecten vastgelegd en heeft veel betekend voor de stad. Daarom is het juist zo zonde dat het kunstwerk gesloopt is.’ Tegen Hammerstein zei de kunstenaar, vlak voor z’n dood: ‘Deze muurschildering is een kunstwerk, maar het kunstwerk is van ons allemaal’.

Ramsey Nasr: werk ook bijna gesloopt

Algauw blijkt dat de verschillende sprekers (bijna) allemaal iets met elkaar gemeen hebben: of een van hun eigen werken is eerder gesloopt, of ze kunnen het slopen van zo’n kunstwerk van context en duiding voorzien.

Schrijver en acteur Ramsey Nasr kweekt sympathie door te beginnen met het heuglijke nieuws dat hij gisteren is verhuisd, van Amsterdam naar Rotterdam. Applaus. Ook van Nasr stond werk op de nominatielijst voor sloop. Als stadsdichter van Antwerpen schreef hij een gedicht dat op de gevel van het pand van de sociale dienst in de stad belandde. ‘Het was mijn meest gelezen werk’, zegt-ie; het plein in kwestie is een populaire uitgaansstraat. Bijna alle trams in de stad doen het plein aan.

Toen de sociale dienst vertrok nam de ‘Antwerp Business School’ haar plaats in. Die wilde het gedicht laten verwijderen. De inwoners van de stad kwamen in verzet. Er kwam een petitie. Uiteindelijk trok de school haar keutel in. ‘Van wie is kunst?’, vraagt Nasr aan de zaal. ‘Van iedereen’, antwoordt iemand. ‘Nou mevrouw, daar zijn de meningen over verdeeld.’ Gelach in het publiek.

Veel kunst stamt uit wederopbouw

Tanja Karreman is adviseur voor de Rijkscollectie – waar het werk van Henkes ook onder valt – en werkt voor het stadscuratorium in Amsterdam. Ze wil kennis, kunde en ervaring opdoen en delen. Dat is nuttig, want in de zaal zitten lokale en provinciale politici en ambtenaren. Niet alleen uit Rotterdam, maar heel Nederland. ‘Het is een probleem dat overal speelt, helaas’, zegt een ambtenaar die voor de provincie Flevoland werkt later.

Nederland heeft een zeer hoge kunst-dichtheid in de openbare ruimte, legt Karreman uit, veel van die kunst dateert uit de wederopbouwperiode [van 1945 tot grofweg 1957, red]. Dat blijkt aan het begin van de bijeenkomst, als op een beeldscherm kunstwerken van Henkes getoond worden die gesloopt zijn. Veel van die kunst stond in ‘noodruimtes’ die overal in Rotterdam opdoken na het bombardement. Toen die ruimtes overbodig waren geraakt, werden ze met inpandige kunst en al gesloopt.

‘Veel kunst in de openbare ruimte verdween of wordt slecht onderhouden’

‘Veel kunst in de openbare ruimte verdween of wordt slecht onderhouden’ Bij nieuwbouw zie je bijna geen ‘openbare kunst’ meer. ‘Jammer, maar erg veelzeggend over de mind set van tegenwoordig’, vindt ze.

In Amsterdam wordt er geëxperimenteerd met een commissie die toezicht houdt op de kunst in de openbare ruimte. ‘Maar je wilt ook geen cultuurpolitie die gaat voorschrijven wat mooi of lelijk is’, zegt iemand in de zaal. En Karreman erkent dat de commissie ‘tandenloos’ is en ‘slagkracht mist’. Een wondermiddel is er dus nog niet gevonden.

‘De blame game is mijn werk’

In de pauze staat er een kluitje WdKA-studenten te roken op de stoep. ‘Het lijkt me wel knap lullig als je zoveel moeite steekt in een kunstwerk en het dan op de vuilnisbelt terechtkomt’, mijmert een van hen. ‘Ik kwam echt niet door die verhalen heen. Ik kan niet zo lang stilzitten.’ Het lijkt erop dat de studenten hier vanmorgen onder lichte dwang zijn. ‘Gelukkig is het gratis en is er koffie. En is het warm in de kerk’, zegt een ander.

Advocaat Christiaan Alberdingk Thijm is teleurgesteld als hij aan het begin van de dag hoort dat het symposium niet draait om de blame game. ‘Dat laatste is mijn werk.’ Alberdingk Thijm is gespecialiseerd in auteursrecht. ‘Zijn er mensen van de HR aanwezig hier?’, vraagt hij. Er gaat een handvol vingers de lucht in. ‘Respect dat jullie hier zijn’, zegt de advocaat, een beetje cynisch.

Het is een enorme schande dat dit gebeurd is.’

Vandaag neemt hij het publiek mee het vernietigen van kunst door de eeuwen heen en een crash course auteursrecht. Want in alles om ons heen zit auteursrecht: kleding, architectuur, et cetera. De advocaat is een kantoorgenoot van de voorzitter van de stichting Henkes. ‘Pas toen ik het gesloopte werk van de kunstenaar zag, begreep ik goed wat er was gebeurd. Het is een enorme schande dat dit gebeurd is.’

‘Het kunstwerk was uniek’

In diverse arresten sprak de Hoge Raad zich uit over vernietiging van kunstwerken, maar bijvoorbeeld ook over verbouwingen van gebouwen waar de architect het niet mee eens was. In 2019 vonniste de Raad dat er een ‘belangenafweging’ gemaakt moet worden bij vernietigen van kunstwerken.

‘En nu komt de blame game’, zegt de advocaat met een licht satanisch genoegen in z’n stem. Want de eisen die de Hoge Raad opstelde laten geen spaan heel van de sloop van het kunstwerk van Henkes in het pand van de HR. ‘Wat waren de redenen voor behoud? Het kunstwerk was uniek, juist geschonken om sloop te voorkomen. Wat waren de redenen voor vernietiging? Een wijziging in het pand waarin het stond.’

‘Het vernietigen van het kunstwerk was onrechtmatig, als je het zo afweegt’, concludeert Alberdingk Thijm. Luid applaus in de zal. Opnieuw zegt moderator Beyer: ‘Hoe is het mo-ge-lijk dat het kunstwerk gesloopt is? Maar ja, nu kunnen we er weinig meer aan doen.’

‘Wat hadden we anders moeten doen?’

Eén aanwezige, die duidelijk in het ‘HR-kamp’ zit, vraagt wat de hogeschool dan anders had moeten doen. ‘Ik herken mij niet in de kwalificatie dat we onzorgvuldig gehandeld hebben’, zegt ze. ‘Wat hadden we anders moeten doen? Zonder akelig vinger te wijzen …’ De advocaat vindt niet dat hij zich aan dat laatste schuldig maakt. De zaal gniffelt.

Wat heeft de HR geprobeerd om het kunstwerk te behouden, vraagt Alberdingk Thijm. Te weinig, is zijn conclusie. ‘Je moet goed je best doen om te kijken wat er mogelijk is. Alle rechthebbenden moeten ruim van te voren geïnformeerd worden.’ Dat is niet gebeurd, al benadrukt hij ook dat het goed is dat er – uiteindelijk – een oplossing is gekomen in de zaak ‘zonder tussenkomst van een rechter’.

‘Waar is ons collectief geheugen gebleven?’

De videobeelden van de sloop van het kunstwerk duizelen architect Dikkie Scipio ruim twee uur later nog steeds. ‘Het is samenvattend over de manier waarop wij als samenleving naar kunst kijken’, vindt ze. ‘Waar is ons collectief geheugen gebleven?’

Bij de aanbesteding van de nieuwbouw op de Kralingse Zoom is een programma van eisen opgesteld. De architect, die op het symposium inging op de vraag wat we moeten behouden in het straatbeeld, heeft het boekwerk doorgenomen. ‘Twee kernwoorden: transparant en energieneutraal. Het moest een “inspirerende studieomgeving” worden, maar nergens wordt er ergens met één woord gerept over het kunstwerk of kunst in z’n algemeenheid.’

Het nieuwe modewoord is ‘circulair’, zegt de architect. ‘Over kunst gaat het niet meer.’ Ze vergelijkt kunst met voetbal: voor de leek is het abstract. Al die verschillende divisies. ‘Pas als je op het voetbalveld staat, snap je iets van de passie van het spel en de waarde van de “transfers” van miljoenen euro’s kostende voetballers.’ Hetzelfde geldt voor kunst: soms is het moeilijk om direct in waarde uit te leggen.

‘Het is georganiseerde domheid van de HR’

Het verhaal van de architect maakt een aanwezige man emotioneel, woedend zelfs. ‘Het is georganiseerde domheid van de HR’, foetert de man in de richting van een paar medewerkers. Met overslaande stem: ’Hebben die mensen geen onderwijs genoten of zo?’ Her en der instemmend geknik. Vanuit de HR-medewerkers blijft het beleefd stil.

Kunst geschept door dronken automobilist

Kunstwerken van columnist David Bade werden maar liefst drie keer beschadigd of vernietigd. Een dronken automobilist schepte het kunstwerk ‘Anita’ van zijn hand op de hoek van de Westblaak en Westersingel. Toen opperde men wel dat het weg kon, want het was een ‘loeder’ van een kunstwerk. Met hand en tand verzette hij zich daartegen.

Op Curaçao werd een muurschildering na twee maanden zomaar overgeschilderd, niemand die weet door wie of waarom. En in Heerlen werd een kunstwerk van zijn hand op nieuwjaarsnacht in brand gestoken. Vandalisme, vermoedt men. Het maakte hem boos en verdrietig, hij herkent de emotie van de aanwezigen wel.

‘Wisselgeld’, ‘een troostprijs’, ‘beetje karig’, fluistert het publiek.

De aanwezige kunstenaars die zijn overgekomen vanuit Curaçao krijgen een luid applaus van het publiek. Later op de dag zullen ze hun werk tentoonstellen in het Depot van Boijmans van Beuningen. De HR zal een winnend kunstwerk uitkiezen, aankopen en plaatsen in de nieuwbouw aan de Kralingse Zoom. ‘Wisselgeld’, ‘een troostprijs’, ‘beetje karig’, fluistert het publiek.

Moderator Beyer neemt het laatste woord. Ze richt haar blik op de aanwezigen van de HR. ‘Ik vond het heel dapper dat jullie hier waren’, zegt ze. De man, die eerder bijna uit z’n vel sprong, op lagere toon: ‘Wel het állerminste dat ze konden doen’.

Tekst en foto: Rutger de Quay

Profielen, het onafhankelijke nieuwsmedium van de Hogeschool Rotterdam, deelt wekelijks artikelen op Linkedin. Ben jij onze nieuwe connectie?