Stel je voor, er valt een brief van de belastingdienst op je deurmat: 127.000 euro, direct terug te betalen. Of 36.000 euro. Of 58.000 euro. Dat zal wel een idiote fout zijn toch, is je eerste gedachte. En uiteindelijk was het dat ook, een opeenstapeling van fouten en onrecht. Maar voordat dat bij de overheid doordrong, waren al veel levens kapot.

‘Risicoprofilering’ is een van de eerste woorden die met nadruk worden uitgesproken door de acteurs van het Rotterdams Wijktheater dat de voorstelling ‘Verloren Onschuld’ speelt op de 11e verdieping van locatie Museumpark. De theatergroep is er op uitnodiging van Instituut Sociale opleidingen en kenniscentrum Talentontwikkeling, en de zaal zit vol studenten, docenten en professionals uit vooral het sociale domein.

Risicoprofilering is het tegenovergestelde van de ‘zeven vinkjes’; het zijn zeven kruisjes. Woon je in Rotterdam IJsselmonde? Kruisje. Niet in Nederland geboren? Kruisje. Nauwelijks opgeleid? Kruisje. En met elk kruisje werd de kans groter om als potentieel fraudeur te worden gekenmerkt.

Dat leidde uiteindelijk tot de ‘toeslagenaffaire’, of zoals de acteurs zichzelf meteen verbeteren: het toeslagenschandaal. Of beter nog: de toeslagenmisdaad? Al in 2005 werd een wet aangenomen, leggen zij het publiek uit, waarin een kleine fout kan leiden tot het terugvordering van de totale ontvangen toeslag. Soms was dat twee jaarsalarissen, en als je dan geluk had kon dat met een afbetalingsregeling. ‘Een moment van onoplettendheid kon je financiële doodvonnis betekenen.’

Huiveringwekkende reeks getuigenissen

In de voorstelling spelen de acteurs toeslagengedupeerden, die voor elk verhaal achter de microfoon aan een tafel plaatsnemen alsof ze getuigen voor een commissie. Ze vertellen de letterlijke ervaringen van de gedupeerden, die het Wijktheater heeft verzameld in Rotterdam.

Het levert een huiveringwekkende reeks getuigenissen op. Deurwaarders, spullen moeten verkopen, huizen kwijtraken, en het ergste: mensen kwijtraken. Kinderen die uit huis geplaatst worden, huwelijken die kapotgaan onder de druk. Moedeloosheid. Schaamte. Een moeder die af en toe hulp kreeg van haar familie, maar ook telkens een preek ‘want ze kon niet met geld omgaan.’ De aannames dat ze echt zelf wel wat verkeerd zouden hebben gedaan. ‘Ik begon zelf ook te denken dat ik schuldig was’. De belastingdienst die weigerde met uitleg te komen of coulant te zijn, de rechter die de belastingdienst gelijk gaf.

‘Een moment van onoplettendheid kon je financiële doodvonnis betekenen.’

Na de verhalen van de ouders vertolken de acteurs de verhalen van de kinderen van gedupeerden. Want ook zij zijn slachtoffers, het gaat om zo’n 50.000 kinderen en jongeren in totaal. ‘Ik ben tien jaar boos geweest op mijn ouders’, klinkt een van de verhalen, ‘ik dacht “wat zijn jullie voor sukkels dat jullie zo slecht met geld om kunnen gaan”. Nu begrijp ik dat het niet hun schuld was, maar de woede is in al mijn cellen gaan zitten.’

‘Erkenning is troost’

De mensen in de zaal spelen ook een rol, hebben de acteurs aan het begin van de voorstelling uitgelegd. Ze worden gevraagd getuige te zijn, te luisteren naar wat eerder niet gehoord en erkend werd. ‘Zonder getuigenis kan Nederland dit boek niet sluiten. Erkenning is troost.’

Aan het einde van de voorstelling wordt mensen in het publiek gevraagd wat ze ervaren en gevoeld hebben bij de verhalen. ‘Ik ben nog steeds onder de indruk, sprakeloos eigenlijk’, zegt een student. ‘Het is onmenselijk wat hier is gebeurd. Ik vind het goed dat de opleiding hier aandacht aan besteedt.’ ‘Sprakeloos maar ook bang’, zegt een andere student, ‘is DUO straks ook een fout? Mijn vertrouwen is weg.’ ‘Pijn, woede en verdriet’, kan een aanwezige uitbrengen, maar verder toelichten lukt niet.

‘Niet te bevatten’

‘Ik zit aan de andere kant van de tafel’, zegt een vrouw die als wijkcoach voor de gemeente werkt. ‘Maar ik had ook slachtoffer kunnen zijn. Het erge is dat het niet willekeurige mensen is aangedaan, maar dat ze zijn uitgekozen.’
Voor de toekomstige professionals heeft een van de acteurs nog een belangrijk advies: ‘Hulpverleners brengen hulp, maar ook gevaar en stress. Realiseer je dat je een gezin in haar eigen kracht moet zetten.’

Bij het uitgaan van de voorstelling is het dringen om reacties achter te laten op de flipover, waar het Wijktheater alles verzamelt. ‘Verschrikkelijk’ heeft iemand in dikke letters kernachtig geschreven. Anderen gebruiken meer woorden, maar de strekking is steeds hetzelfde: wat een onrecht, wat een verdriet. ‘Het is echt niet te bevatten’, zegt een social work-docent bij het naar buiten gaan. ‘Vooral dat zoiets weer kan gebeuren’. ‘Heel indrukwekkend’, zegt een student. ‘Dat een moeder drie banen neemt, zich letterlijk kapot werkte, daar schrok ik heel erg van. En van het etnisch profileren.’

Tekst en foto’s: Edith van Gameren

Volg ons op Instagram