Toen premier Rutte namens de Nederlandse Staat excuses aanbood voor het slavernijverleden, sprak hij over een ‘komma’ achter deze excuses. De boodschap: de excuses zijn geen eindpunt, maar moeten een vervolg krijgen. Op de onderwijsconferentie ‘Na de komma’, vandaag in het Wereldmuseum, gaat het over hoe cultuur en onderwijs elkaar kunnen versterken bij dat vervolg. Profielen vroeg het aan drie sprekers op de conferentie. 

Wayne Modest: ‘Na de komma komt simpelweg meer werk’ 

‘Welke verantwoordelijkheid hebben we voor elkaar en voor de planeet?’ Dat is volgens Wayne Modest de vraag waar het om draait bij ‘wereldburgerschap’, een onderwerp waar hij uitgesproken ideeën over heeft, en dat centraal staat in de visie van het Wereldmuseum.

Hij is een van de keynote speakers op de conferentie en verkent in zijn lezing onder meer hoe musea en onderwijs samen kunnen werken aan het inspireren en voortbrengen van ‘world citizens’. Hoe creëer je de juiste omstandigheden, zoals het bieden van ruimte waarbinnen de wereldburger zich kan ontwikkelen met de door musea aangeboden informatie en kritische tools?

‘De koloniale geschiedenis heeft een belangrijke rol gespeeld in hoe wij naar de wereld kijken’

Bij het wereldburgerschap hoort, legt Modest uit, interesse in de wereldgeschiedenis. ‘Hoe heeft ons verleden ons gevormd?’ Daarbij is de koloniale geschiedenis niet weg te denken. ‘De koloniale geschiedenis heeft een belangrijke rol gespeeld in hoe wij naar de wereld kijken, hoe we naar anderen kijken. Het is ook een belangrijk voorbeeld van hoe de geschiedenis doorwerkt in het heden. Met meer kennis daarover komt ook meer begrip, meer empathie.’  

De rol van het museum is interessant; niet alleen door de collectie die het museum bewaart, en waarvan we dingen kunnen leren, maar ook meer op ‘metaniveau’. ‘De scheiding, van oudsher, tussen een kunstmuseum en een etnografisch museum is interessant. Wat wij als Wereldmuseum doen is vragen stellen aan het gedachtegoed van het verleden. We kijken naar kolonialisme vaak in een vergelijkend perspectief en dat doen we ook in relatie met kunst. Wat is kunst eigenlijk? Wanneer is iets kunst, wanneer is het toegepaste kunst en wanneer is het ambachtswerk? Waarom vinden we “art” belangrijker of waardevoller dan “craft”?’

‘Een kritische burger, een wereldburger stelt de vanzelfsprekendheid ter discussie.’

Modest geeft ook het voorbeeld van mode: ‘De structuur van ons denken is “mode komt uit Europa”. Een kritische burger, een wereldburger stelt de vanzelfsprekendheid ter discussie. Als museum zijn we een soort public university. De term dekolonisatie kan ingewikkeld klinken en wij moeten aangeven dat het een complex concept is; ik zie het vooral als een manier om een open mind te ontwikkelen naar een realiteit waarin we in staat zijn boven een enkelvoudig perspectief uit te stijgen.’ 

Daarin kunnen musea en onderwijs elkaar versterken denkt hij: ‘We hebben als museum veel goede contacten met het onderwijs, we hebben altijd studenten en altijd kinderen over de vloer. We werken graag samen met het onderwijs om methoden te creëren om als docenten te praten over complexe vraagstukken. Wereldmuseum is dé plek voor het onderwijs om onderwijsmiddelen te creëren, methoden voor discussiëren en methoden om te leren kijken vanuit nieuwe perspectieven.’

‘De docenten hebben de leservaring, wij hebben de objecten. Samen kunnen we dingen doorbreken.’

Het is daarbij minder teach the teacher, zegt Modest maar vooral: samen met elkaar leren. ‘De docenten hebben de leservaring, wij hebben de objecten. Samen kunnen we dingen doorbreken. Met elkaar kunnen we het koloniale gedachtegoed afbreken.’ 

Voor het museum ziet hij een opdracht in het ‘na de komma’: ‘Na de komma betekent voor mij dat we vanuit het museum zorgen dat meer docenten en professionals ons weten te vinden, dat ze ons om hulp vragen. Dat we samen kijken naar hoe we de groei van de wereldburger optimaal kunnen faciliteren en ondersteunen om zo meer begrip te laten ontstaan voor de wereld om ons heen, en daarmee de betrokkenheid te vergroten om een wereld te vormen die beter is voor iedereen.’

‘Nog belangrijker vind ik dat we beseffen dat we meer empathie nodig hebben.’

‘Misschien komt er iets uit de conferentie als: deze vijf dingen hebben we nodig. Dat zou mooi zijn. Nog belangrijker vind ik dat we beseffen dat we meer empathie nodig hebben. We zijn verre van een gelijkwaardige en rechtvaardige wereld. Ik vind dat we moeten beseffen dat we moeten vechten voor die gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid. Niet alleen nastreven van maar ook samenwerken aan. Put your shoulders behind it and put your mind behind it. Na de komma vraagt een commitment, ook van ons. Na de komma komt dus simpelweg meer werk.’ 

Ida Does: ‘Je moet de ongelijkheid in de samenleving dúrven zien’

‘Ik ben heel erg geïnteresseerd in koloniale verhoudingen’, zegt filmmaker Ida Does, ‘het slavernijverleden en de veerkracht van mensen om hun cultureel en historisch erfgoed te verdedigen.’ De verhalen daarover zijn helemaal niet zo oud, benadrukt ze. ‘Dit gaat over onze overgrootouders, het zijn familieverhalen die helemaal niet zo ver weg zijn.’

Ida Does maakte onder meer de bekroonde documentaire ‘Nieuw Licht, het Rijksmuseum en de Slavernij’ in en over het Rijksmuseum, toen daar de eerste tentoonstelling werd samengesteld over slavernij en kolonialisme. Zodra ze over de voorbereidingen las, nam ze meteen contact op met het museum en van 2017 tot 2021 volgde ze het proces achter de schermen. ‘De conservators bekeken hun eigen collectie: wat hebben we in huis en welke verhalen vertellen we bij die objecten?’

‘In het Rijksmuseum hangt een schilderij waarop een zwarte jongen staat. Die was nooit beschreven of benoemd, en zelfs niet gezien.’

Die vraag wierp nieuw licht op de collectie, zowel op voorwerpen die eerder misschien niet getoond werden, als op bekende stukken waar met andere ogen naar gekeken werd. ‘Zo zien we halsbanden voor tot slaaf gemaakte mensen’, vertelt Does, ‘jonge zwarte jongens werden als bediendes in huis gebruikt en ook in Nederland hebben die in onvrije situaties geleefd. In het Rijksmuseum hangt ook een schilderij waarop een zwarte jongen staat. Die was nooit beschreven of benoemd, en zelfs niet gezien. Dat was letterlijk een eyeopener, voor de conservatoren in de eerste plaats.’ Met dergelijke objecten wordt het verhaal over slavernij en kolonialisme op een indringende manier tastbaar.

Ze ziet haar films, net zoals ook erfgoed, kunst of literatuur, als aanknopingspunten om het soms lastige gesprek aan te gaan. ‘“Amsterdam. Sporen van Suiker” (een van eerste films van Does, red.) is bijvoorbeeld geïnspireerd door “Mapping Slavery”, waarbij van plekken in de stad die je kent de connectie met het slavernijverleden wordt blootgelegd. Voor mensen uit die stad kunnen het echte eyeopeners zijn. Er zitten mooie verhalen achter die stenen, zeker voor het onderwijs.’

Bij het panelgesprek op de conferentie wil Does filmfragmenten laten zien. ‘Wat ik graag wil laten zien is een bezoek van scholieren aan een VOC-schip in het Scheepvaartmuseum, waar ze met tape op de grond uitmeten hoeveel ruimte een ontvoerde Afrikaan had. Het wordt die leerlingen in één klap duidelijk: dit is een hel.’

‘Het wordt die leerlingen in één klap duidelijk: dit is een hel.’

Ze wil docenten op ideeën brengen tijdens de conferentie: ‘Ik hoop dat mensen inspiratie kunnen putten uit de conferentie en het belang inzien om dit thema met studenten op te pakken. Met creativiteit en kennis kun je veel doen. Voor docenten zijn er in de samenleving zoveel aanknopingspunten om zinvolle dingen te doen met leerlingen of collega’s.’

‘Dat “na de komma” vat ik op als een uitnodiging’, zegt Does. ‘De slavernijgeschiedenis is geen verhaal met een punt erachter. Het is een geschiedenis die pijnlijk naar voren brengt waar de basis is gelegd voor zaken als racisme en ongelijkheid. Wat gaan we doen aan die ongelijkheid, vanuit onderwijs, bedrijfsleven, overheid? Ik probeer er mijn steentje aan bij te dragen met films die aanzetten tot kritisch nadenken over hoe onze samenleving in elkaar zit. Want de feiten laten zien dat er structurele ongelijkheid is, institutioneel racisme, etnisch profileren; mensen worden ongelijk behandeld en dat is niet oké.’

‘Er zijn zoveel historische lijnen waarmee je het heden beter kunt begrijpen. Het is aan de onderwijsinstellingen om van deze rijkdom gebruik te maken.’

Je moet de ongelijkheid in de samenleving dúrven zien, stelt Does. Erfgoed, films, kunst, geschiedenis, dat alles kan bijdragen aan de belangrijkste, eerste stap: bewustwording. ‘Er zijn zoveel historische lijnen waarmee je het heden beter kunt begrijpen. Het is aan de onderwijsinstellingen om van deze rijkdom gebruik te maken. Zie dus al je leerlingen en wat zij meetorsen, leer van hun ervaringen. Pak het structureel aan, geef lessen over racisme over koloniale geschiedenis. Niet als iets negatiefs, maar als de geschiedenis van iedereen.’

Hanneke Maasland: ‘Die “dekolonisatie” is vooral een andere mindset’

‘Hoe we kijken naar de natuur en de natuur uitbuiten, kun je doortrekken naar het koloniale denken’, zegt Hanneke Maasland. ‘Hoe we omgaan met mensen, dieren, grondstoffen, de ongelijkheid en onrechtvaardigheid zie je op meerdere gebieden terug.’

Maasland is als lerarenopleider aardrijkskunde een fan van het grotere plaatje. Vandaar dat ze ook de minor big history en duurzaamheid heeft opgezet en elk jaar meegaat als begeleider van de Ghana-reis. Samen met Arthur Pormes, docent aan de Universiteit Leiden begeleidt ze op de conferentie een workshop over de dekolonisatie van het denken.

Toen ze in 2007 bij de hogeschool kwam werken ging Maasland mee naar Ghana, een reis die het cluster mens & maatschappij van de lerarenopleidingen elk jaar maakt met studenten om onder meer de geschiedenis van de slavernij te verkennen, aan de hand van het erfgoed ter plekke. ‘Als je Fort Elmina ziet, met de Nederlandse opschriften … Ik ging er meer over lezen omdat ik dacht: ik moet studenten hier ook iets over kunnen vertellen. Ik voel niet zozeer schaamte als ik daar sta, maar wel verantwoordelijkheid om samen met studenten iets recht te zetten. Om naar de toekomst te kijken. Er is nog steeds racisme. Dat is ook wat de gidsen in Elmina meegeven in de rondleiding: doe er iets mee, kijk naar de machtsverhoudingen van vandaag.’

‘Uitstel van oordeel is ons mantra: leg niet alles meteen langs de Nederlandse meetlat.’

Die boodschap komt binnen bij studenten, vertelt Maasland, zowel bij studenten met een migratieachtergrond als bij de studenten met Nederlandse wortels, al is het op een andere manier. ‘De schaal, de omvang, de betekenis, het is allemaal heel impactvol. De studenten gebruiken het vaak weer in hun eigen lessen. Ook het bijstellen van beelden die ze hebben van “een Afrikaans land” is waardevol. “Uitstel van oordeel” is ons mantra: leg niet alles meteen langs de Nederlandse meetlat. Oordeel niet, maar vraag en onderzoek ook op welke punten we van hen kunnen leren.’

De rode draad in de aanpak is het multi-perspectivisch denken, een concept dat het cluster mens & maatschappij van de lerarenopleidingen van de HR al langer omarmt. Dat lijkt nu wat meer gemeengoed te worden in Nederland. ‘Sinds een jaar zie ik meer artikelen in vakbladen over dekolonisatie van het curriculum’, zegt Maasland.

‘Zo wordt je onderwijs vanzelf ook inclusiever, meer leerlingen of studenten gaan zichzelf herkennen.’

Dat ‘dekoloniseren’ vindt ze overigens helemaal niet zo’n handige term, het lijkt of het curriculum moet worden ‘ontdaan’ van iets, terwijl er juist iets bíj moet: ‘het gaat om andere bronnen, kijken of er een autoriteit is vanuit een ander perspectief, een film, een boek, een gastspreker. Zo wordt je onderwijs vanzelf ook inclusiever, meer leerlingen of studenten gaan zichzelf herkennen.’

Als voorbeeld van een perspectiefwisseling geeft Maasland: hoe kijken inheemse volken naar een rivier? ‘Voor hen is een rivier een levend iets, bijna een persoon. Die nieuwe perspectieven vind je bijvoorbeeld ook in films, musea. Die ‘dekolonisatie’ is eerder een andere mindset dan een herziening van het curriculum. En dat denkproces is pas net op gang. Het begint met anders kijken. Dat proces moet laagdrempelig zijn, niet moralistisch, zonder “het Westen” af te kammen. Het gaat vooral om vragen stellen en kritisch nadenken.’

Tekst: Edith van Gameren
Foto’s: Shehera Grot (Ida Does), Wereldmuseum, Hanneke Maasland

Profielen, het onafhankelijke nieuwsmedium van de Hogeschool Rotterdam, deelt wekelijks artikelen op Linkedin. Ben jij onze nieuwe connectie?