Tot voor kort was de muurschildering, een losstaande muur van bijna vijf meter lang en zes meter hoog, te zien in de hal van de Hogeschool Rotterdam-locatie op de Kralingse Zoom. De wandschildering toonde de scheikundige en Nobelprijswinnaar Jacobus van ’t Hoff in een laboratorium en werd ooit gemaakt voor een raffinaderij in Pernis. In 2005 werd die raffinaderij gesloopt, maar werd de gevel met schildering ‘gered’ en verplaatst naar de HR. Het bedrijfsleven, de gemeente Rotterdam, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en enkele fondsen droegen financieel bij aan de operatie.

‘Het bedrijfsleven, de gemeente Rotterdam, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en enkele fondsen droegen financieel bij aan de operatie.’

Op de HR-locatie waar het werk tot voor het weekend nog stond, wordt sinds de zomer volop gebouwd. De hal waar het kunstwerk stond, is gesloopt om ruimte te maken voor nieuwbouw. Het kunstwerk dat op bovenstaande foto nog te zien is, blijkt dinsdagochtend verdwenen. Medewerkers en conciërges weten niet waar het is gebleven. ‘Kunstwerk? Nee, geen idee waar dat is gebleven’, klinkt het bij navraag. En dat kan kloppen, het werk is ‘ontmanteld’ bevestigt de Hogeschool Rotterdam desgevraagd in een verklaring. Meerdere bronnen bevestigen dat het verwijderen van het kunstwerk ‘op heel korte termijn’ gebeurd is: op vrijdag 29 oktober stond het kunstwerk er nog, na het weekend was het ineens verdwenen.

In dezelfde verklaring laat de hogeschool weten het pijnlijk te vinden dat het werk ‘niet gehandhaafd kon worden’: ‘Het werk heeft in de loop van de jaren voor ons als hogeschool betekenis gekregen als horende bij onze onderwijslocatie. We vinden het daarom extra pijnlijk dat, ten gevolge van de verbouwing van onze locatie Kralingse Zoom en het creëren van een veilige constructie van de nieuwbouw, de wandschildering niet op de locatie gehandhaafd kan worden.’

Geshockeerd

Het werk kwam naar de HR ‘als permanente en dierbare herinnering aan zijn werk’, vermeldt de website over de kunstenaar. Nu blijkt de verhuizing toch niet zo ‘permanent’ te zijn. Erik Hammerstein, voorzitter van de stichting Henkes, was ‘geshockeerd’ toen hij vernam dat het kunstwerk vernietigd zou worden. ‘Je zou dit gedrag absoluut niet mogen verwachten van de HR. Je zou dit gedrag verwachten van projectontwikkelaars, niet van de hogeschool waar notabene een kunstacademie aan verbonden is.’

‘Wij wisten van niks’

Hammerstein heeft via de stichting in allerijl geprobeerd om de muurschildering te redden, maar het bleek tevergeefs. De optie om het kunstwerk te verplaatsen is ‘wel onderzocht’ en zou naar schatting 200.000 tot 250.000 euro hebben gekost, maar Hammerstein kreeg te verstaan dat ‘de kosten niet in verhouding staan met de waarde van het kunstwerk’. Geschrokken reageerde Hammerstein: ‘Wie heeft u dan allemaal geconsulteerd? En welke procedure heeft u dan gevolgd? Wij wisten van niks. Verbouwingsplannen komen niet uit de lucht vallen. U belt mij nu op met een fait accompli’. Op deze vragen kwam geen ‘fatsoenlijk’ antwoord.’

‘Hogeschool Rotterdam betreurt dit bijzonder en heeft geen andere mogelijkheid gezien, dan ontmanteling van het werk.’

Het cvb schreef vervolgens in een brief dat ‘meerdere partijen’, waaronder Wim Pijbes, oud-directeur van het Amsterdamse Rijksmuseum en de Rotterdamse Kunsthal, en tegenwoordig directeur van de Rotterdamse stichting ‘Droom en Daad’, geconsulteerd zijn. Hammerstein: ‘Er zijn eigenlijk maar twee partijen die gaan over het erfgoed van Henkes: wij, en het Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De HR heeft de stichting noch de Rijksdienst benaderd.’
Een andere bron bevestigt dat Rotterdamse instellingen waar werk van Henkes te zien is, onder meer in het Boijmans van Beuningen, niet benaderd zijn over de voorgenomen sloop.

De lezing van de Hogeschool Rotterdam is anders, blijkt uit de persverklaring: ‘Hogeschool Rotterdam heeft zeer zorgvuldig gezocht naar mogelijkheden om de muur met daarop het werk te behouden, zowel intern als extern. Na een intensief traject waarbij diverse partijen zijn benaderd en er gezocht is naar de mogelijkheden van herplaatsing blijken de kosten hiervan aanzienlijk te zijn. Reden hiervoor is dat het werk groot is (6 meter x 4.80 meter) en veel weegt (19.000 kg). Herplaatsing brengt aanzienlijke kosten met zich mee die de getaxeerde waarde van het werk in veelvoud overschrijden. Geen van de partijen die is benaderd, heeft aangegeven – gezien de omvang en de kosten – mogelijkheden te zien om het werk te plaatsen. Hogeschool Rotterdam betreurt dit bijzonder en heeft geen andere mogelijkheid gezien, dan ontmanteling van het werk. Hogeschool Rotterdam heeft de stichting Henkes hierover geïnformeerd.’

Bereid kunstwerk over te nemen

De protesten mochten niet meer baten. Eerst was het stil vanuit de HR. Ongeveer anderhalve week later nam Hammerstein contact op met een lid van de Raad van Toezicht van de HR. ‘God, wat vervelend, ik ga erachteraan’, kreeg Hammerstein te horen. Een paar uur later werd Hammerstein teruggebeld: ‘Het is vernietigd. Het had geen zin meer. Ik kan mij niet anders voorstellen dat zij het gewoon in de vuilniscontainer hebben gegooid.’

Het slopen van het kunstwerk is voor Hammerstein en de stichting ‘compleet onacceptabel’, iets dat hij ook aan de HR heeft laten weten. Volgens de stichting zouden er ‘genoeg partijen zijn’ die het kunstwerk hadden kunnen redden. Erfgoedvereniging Heemschut bijvoorbeeld, die ook bereid was om het kunstwerk over te nemen en al even verbijsterd reageert.

‘Van de Hogeschool Rotterdam mag toch rentmeesterschap worden verwacht. Formeel gezien heeft de eigenaar van kunstwerken een zorgplicht’

Het Centrum Beeldende Kunst Rotterdam uit zich in niet misverstane taal over de sloop. ‘Van de Hogeschool Rotterdam mag toch rentmeesterschap worden verwacht. Formeel gezien heeft de eigenaar van kunstwerken een zorgplicht. Maar ook vanuit een moreel perspectief had de Hogeschool meer inspanningen kunnen verrichten om de toekomst van dit bijzondere kunstwerk veilig te stellen.’

Ook Heemschut heeft middels een brief aan het bestuur van de HR nog geprobeerd om de sloop te voorkomen. ‘Maar onze brief is genegeerd. En 24 uur later stonden we voor het voldongen feit dat de muurschildering al gesloopt was’, zegt Norman Vervat van de vereniging.

In strijd met erfgoedwet en auteursrechten

Hammerstein wijst ook op het juridische kader: ‘Er is een Erfgoedwet, die voorschrijft dat partijen geconsulteerd moeten worden voordat zoiets gebeurt. Maar de HR heeft helemaal niet de juiste partijen geconsulteerd’, meent Hammerstein.

De Erfgoedwet kent een ‘vervreemdingsprocedure’, die regelt wat er moet gebeuren als erfgoed een nieuwe eigenaar krijgt. ‘Zo zorgen we ervoor dat we weten wat er met deze (waardevolle) cultuurgoederen gebeurt en waar ze zijn’, aldus Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. De Rijksdienst zegt dat het kunstwerk ‘geschonken’ is, maar dat ontslaat de hogeschool niet van haar plichten om een ‘duurzame’ bestemming te vinden. Simpelweg vernietigen valt daar niet onder.

De stichting Pictoright, die opkomt voor de belangen van de auteursrechten van visuele makers, zegt dat er sprake is van ‘persoonlijkheidsrecht’. Dat betekent dat de kunstenaar of zijn of haar erfgenamen zich kunnen verzetten tegen ‘elke misvorming, verminking of andere aantasting van het werk’. En áls een kunstwerk al vernietigd wordt ‘door zwaarder wegende dingen zoals een verbouwing’, dan dient de kunstenaar of zijn erfgenamen daarvan ‘ruim van tevoren’ op de hoogte gesteld te worden en ‘moet er een realistische mogelijkheid geboden worden’ om het kunstwerk te redden van de sloop.’

Rijksdienst: ‘Niet betrokken’

‘In dit geval raadpleeg je de mensen die het geplaatst hebben en de auteursrechten bezitten. Wij waren allemaal bereid om een duit in het zakje te doen om dit te redden’, zegt Hammerstein. Maar Hammerstein, noch de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, heeft de vernietiging kunnen voorkomen.

Ook de Rijksdienst laat weten dat zij ‘niet betrokken zijn’ bij het ‘afwegingstraject’. Het kunstwerk is van ‘cultuurhistorisch belang’ voor Rotterdam, aldus de Rijksdienst voor Cultureel Behoud. ‘De Hogeschool Rotterdam had kunnen weten dat het ging om “beschermwaardig cultureel erfgoed”, omdat er in 2005 heel veel moeite is gedaan door het Rotterdamse bedrijfsleven om deze schildering te verplaatsen en te bewaren.’ De hogeschool is ‘verantwoordelijk’ voor het kunstwerk omdat het deze heeft ‘aanvaard’. ‘Het lijkt erop dat de HR geen acht heeft geslagen op de vervreemdingsprocedure’.

‘Wil dat HR verantwoording aflegt’

Eerder dreigde Hammerstein met een kort geding om af te dwingen dat de HR zou meewerken aan de procedure om een andere bestemming te vinden voor de muurschildering. ‘De HR heeft mij nooit duidelijk gemaakt dat het termijn waarop ze het kunstwerk zouden gaan slopen zó kort was.’ Nu sluit Hammerstein niet uit dat hij ‘juridische gevolgen’ gaat geven aan het handelen van de HR. ‘Ik wil in ieder geval dat de HR verantwoording aflegt en uitlegt geeft van haar handelen.’

‘Het is schandalig hoe er met dit kostbare en waardevolle stuk erfgoed is omgegaan. Wij verwachten een vorm van compensatie’

Ook de erfgoedvereniging Heemschut zegt dat voor hen ‘het boek nog niet is gesloten’. ‘Het is schandalig hoe er met dit kostbare en waardevolle stuk erfgoed is omgegaan. Wij verwachten een vorm van compensatie’, zegt Norman Vervat.

De hogeschool laat weten dat ze geen andere mogelijkheid zag dan het werk te ontmantelen. De persverklaring leest: ‘Gezien het ver gevorderde stadium van het bouwproces van de nieuwbouw op onze locatie Kralingse Zoom, de forse, additionele kosten die verder uitstel zou opleveren, zonder enig perspectief op een andere oplossing, is de muur met de wandschildering vorige week ontmanteld. In opdracht van Hogeschool Rotterdam is het werk zorgvuldig en professioneel digitaal gedocumenteerd.’

Raadsvragen gesteld

In de Rotterdamse gemeenteraad heeft raadslid Tjalling Vonk vragen gesteld naar aanleiding van de sloop van het kunstwerk. ‘Het is niet zomaar een kunstwerk’, schrijft Vonk aan het college van Burgemeester en Wethouders (B&W). Vonk vraagt het college om de Hogeschool Rotterdam ‘ter verantwoording te roepen’ en wil dat B&W onderzoekt of er ‘mogelijkheden zijn om compensatie en/of reconstructie te vragen’. In de toekomst wordt er daarnaast gevraagd om ‘afspraken te maken over andere voor Rotterdam belangrijke kunstwerken in en on de gebouwen van de Hogeschool’.

Verschillende bronnen rondom het Stadhuis zeggen dat de verantwoordelijke wethouder, Said Kasmi, ‘woedend’ zou zijn over de sloop van het kunstwerk. De woordvoerder van de wethouder zegt ‘op de hoogte te zijn’ van de sloop maar wil nog geen commentaar geven: ‘In afstemming met het college zal de wethouder de gestelde raadsvragen netjes beantwoorden’.

Tekst: Rutger de Quay
Foto’s: Stichting Henkes/Levien Willemse

Profielen, het onafhankelijke nieuwsmedium van de Hogeschool Rotterdam, deelt wekelijks artikelen op Linkedin. Ben jij onze nieuwe connectie?