Wat zijn Oranjepreken?
‘Preken met een Oranje in de hoofdrol. Dat zijn voornamelijk lijkpreken, preken die zijn uitgesproken en gepubliceerd na het overlijden van een van de Oranjestadhouders (1584-1795, red.) of hun familieleden. Naast lijkpreken verschenen er ook preken bij geboortes, verjaardagen, inhuldigingen, belangrijke militaire gebeurtenissen en tijdens crisismomenten.

‘De preek was één van de belangrijkste communicatiemiddelen in de vroegmoderne tijd (15^de-19^de eeuw, red.) en vergelijkbaar met de massamedia van nu. Preken werden in enorme aantallen op de markt gebracht, vaak in pamfletvorm. Van sommige preken zijn meerdere drukken verschenen. Ik vond het een genot om ze te lezen. De predikanten van toen konden over het algemeen echt goed schrijven. De teksten zijn verhalend en zorgvuldig gecomponeerd. Predikanten, vooral de gereformeerde, konden grote invloed uitoefenen op de publieke opinie. Zij waren eigenlijk een soort Rijksvoorlichtingsdienst avant la lettre, al is de invloed van die laatste minder groot dan die van de predikanten toen.’

Wat heb je onderzocht?
‘Ik was benieuwd welk beeld over de Oranjestadhouders én hun vrouwen werd neergezet in vroegmoderne preken. Ik heb koppels onderzocht, man en vrouw, en deed daarmee genderonderzoek. Wat waren mannelijke en vrouwelijke deugden in die tijd?’

‘Preken waren vergelijkbaar met de massamedia van nu.’

Welke beelden en deugden waren dat?
‘De preken waren bijna altijd positief van toon. Kritiek op de Oranjes kom je in preken niet veel tegen, althans: in de periode van 1600 tot 1780. Predikanten uit die tijd zagen het als hun plicht om de bevolking respect voor de overheden bij te brengen en schetsten het beeld dat de stadhouders over bijzondere kwaliteiten beschikten: redders in nood die bereid waren hun leven te geven voor vrijheid en godsdienst. Zij werden vergeleken met Bijbelse en klassieke helden als Gideon en Hercules. Vergeet niet dat er in deze periode nog geen scheiding was tussen kerk en staat. De predikanten werden aangesteld door de overheid en drukwerk werd gecensureerd.

‘De vrouwen van stadhouders, die het land bestuurden als hun man in het buitenland was, worden niet alleen afgebeeld als voorbeeldige echtgenotes − mooi, mild, gehoorzaam, geduldig, vriendelijk, moederlijk, zorgzaam en vroom − maar kregen ook mannelijke deugden mee. Mary Stuart II bijvoorbeeld, de vrouw van Willem III, werd ook als dapper en wijs gezien, als een amazone, een strijdster die de troepen aanvoert.

‘Aan de andere kant werden stadhouders vanaf 1750 ook niet meer alleen als dappere krijgsheren beschreven. Willem IV bijvoorbeeld werd, net als zijn echtgenote Anna van Hannover, beschreven als teder, liefhebbend en gevoelig, vergevingsgezind en vrijgevig. Het lijkt er dus op dat eigenschappen die wij mannelijk of vrouwelijk noemen over de seksen werden verdeeld. Afhankelijk van het tijdsgewricht sloeg de wijzer door naar mannelijke of juist naar vrouwelijke deugden.

‘Rond 1780 kwam er steeds meer ruimte voor kritiek op de stadhouders. Na 1795, het einde van het tijdperk van de stadhouders, gaan de predikanten helemaal los. Dan is er geen stadhouder meer om bang voor te zijn en worden de Oranjebeelden zoals die vanaf de kansel worden verkondigd uitgesproken negatief. Over het einde van het stadhouderschap wordt gesproken in termen van een laf, decadent, aan luxe verslaafd hof, en over het einde van de tirannie.’

Hoe werden de preken ontvangen? Zag de bevolking een predikant als spindoctor?
‘Dat weet ik niet. Ik denk het niet. Er stonden de burger van toen veel minder bronnen ter beschikking dan in onze tijd. De boodschappen, ook geruchten, werden sneller geloofd en ook overgedragen. Over Willem V ging bijvoorbeeld het gerucht dat hij zijn volk, in de oorlog met de Engelsen, had verraden en dat hij zich door de Engelsen had laten omkopen. De patriottistische dominees (die voor inperking van de macht van de stadhouder waren, red.) verkondigden deze boodschap maar wat graag. In feite was het onzin. Willem V is niet omgekocht door de Engelsen. Nederland had gewoon een zwakke vloot en verloor de oorlog om die reden.’

Ben je gepromoveerd met een promotievoucher?
‘Nee. Ik werk pas twee jaar bij de Hogeschool Rotterdam en toen ik kwam was ik al een aardig eind op streek. Bovendien schatte ik mijn kansen op een voucher niet zo hoog in omdat bij de lerarenopleidingen – in het bijzonder op onze hogeschool – de voorkeur uitgaat naar vakdidactisch en onderwijskundig onderzoek. Docenten die met een voucher promoveren op een inhoudelijk onderwerp zijn er niet. Ik begrijp het wel, maar vind dat toch jammer. Ik denk dat de organisatie gebaat zou zijn bij wat meer variatie. Iets meer vakinhoudelijke verdieping kan geen kwaad.’

Welke nieuwe inzichten heeft je proefschrift opgeleverd?
‘Wij, historici, gaan ervan uit dat er vanaf 1770 een gevoelscultus ontstaat en de tijd van de Romantiek aanbreekt. Maar ik vond de eerste signalen daarvan al in preken over Willem IV vanaf 1750, twintig jaar eerder dus. Met het corrigeren van een gevestigd beeld draag je bij aan de ontwikkeling van de geschiedwetenschap. Dat vind ik toch wel heel erg leuk en daar ben ik trots op.’

Tekst: Dorine van Namen
Fotografie: Levien Willemse
Historische beelden: Rijksmuseum