De strijd moet gestreden worden. Polariserende discussies over gender, racisme, klimaatscepticisme of wat dan ook moeten in het onderwijs en in onderzoek aan de orde komen. En bestuurders moeten hun neiging tot sussen en censureren onderdrukken.

Dat was de stelling van schrijver Maxim Februari, woensdagochtend, ten overstaan van naar schatting zo’n 150 onderwijsbestuurders en andere gegadigden op het congres Safe & Open over integrale veiligheid in Utrecht.

Is een tegendraadse mening een veiligheidsrisico?

Het organiserende platform Integrale Veiligheid Hoger Onderwijs pleit voor een totaalaanpak van allerlei risico’s, van hacken en spionage tot terrorisme en schoolschieters. Hoort het hebben van een tegendraadse mening in dat rijtje thuis? Inmiddels wel, vindt de raad van advies van het platform Integrale Veiligheid.

In een kort advies aan het platform, en aan de bezoekers van de conferentie, schreef de raad dat het hebben van een dwarse mening een onderbelicht risico is als het gaat om veiligheid. ‘We zien dat wetenschappers en docenten zichzelf beschermen door het debat in de klas en met de samenleving uit de weg te gaan en veiligheidshalve lijken te kiezen voor een vorm van zelfcensuur.’ Daardoor komt de vrije meningsvorming in gevaar, zegt de raad die bestaat uit gerenommeerde lectoren en hoogleraren in de veiligheidskunde.

Dinsdag schreef Maxim Februari al een column op zijn vaste plek in NRC Handelsblad over hoe hard we docenten nodig hebben die in de klas met empathie de liberale waarden belichamen. Dat is de pedagogische kant van het verhaal, legde hij woensdag uit: in de klas leren omgaan met andere meningen. Leren luisteren, inlevingsvermogen tonen en niet het monopolie op slachtofferschap claimen.

Polariserend activisme

Maar Februari had woensdag ook een inhoudelijke boodschap voor de raad van advies. Die schreef namelijk ook dat de vrijheid van meningsvorming onder druk staat vanwege ‘polariserend activisme dat gebruikmaakt van sociale media en klachtprocedures’.

Dat was tegen het zere been van Februari. ‘Niet de activisten zijn het probleem, maar onze omgang daarmee’, stelde hij in zijn toespraak, de keynote van de conferentie in het Academiegebouw, naast de Utrechtse Dom. ‘Er is ook zinvol activisme en dat moeten we niet met het badwater weggooien.’

Dat laatste gebeurde wel, stelt Februari verwijzend naar een artikel uit Vrij Nederland, toen de Universiteit van Amsterdam onder druk van protesten excuses aanbood aan de protestanten voor het feit dat de universiteit een controversiële spreker had uitgenodigd. De spreker, een wetenschapper uit Canada, kon door de luidruchtige protesten in de zaal nog geen zin van haar toespraak afsteken en toch kreeg niet zij excuses, maar de studenten. Iets soortgelijks gebeurde bij de Rietveld Academie, waar een tentoonstelling van twee kunstenaars onder druk van activisten werd afgelast. Het argument van de controversemijdende bestuurders was in beide gevallen dat de studenten recht hebben op een ‘veilige leeromgeving’.

Kunstmatige harmonie

Februari waarschuwde ervoor hieruit de conclusie te trekken dat politiek activisten de mond gesnoerd moeten worden. ‘Daarmee creëer je kunstmatige harmonie.’ Op termijn leidt dat tot een gebrek aan betrokkenheid of, anderzijds, ‘tot wrevel, wroeging, geweld en censuur’, aldus Februari.

De grote opdracht die Februari hogescholen en universiteiten meegeeft, is daarom een manier te vinden die recht doet aan de vrijheid van meningsuiting van wetenschappers, docenten of wie dan ook, maar die ook het activisme dat zij oproepen serieus neemt.

Hogescholen en universiteiten die samenwerken aan een gedragscode integrale veiligheid moeten daarin volgens Februari ‘het zichzelf moeilijk maken’: ze moeten ongemakkelijke gesprekken mogelijk maken.

‘Echte vrijheid begint als het ongemakkelijk wordt’

En dat, zei voorzitter van de Vereniging Hogescholen Thom de Graaf even later, terwijl het de natuurlijke drang van bestuurders is om problemen zo snel mogelijk uit de weg te ruimen. ‘Tegen die reflex moeten bestuurders zich verzetten’, aldus De Graaf. ‘Echte vrijheid begint als het ongemakkelijk wordt, anders is die vrijheid niet relevant.’

De Graaf zei dit in antwoord op een vraag van dagvoorzitter Ron Bormans, tevens voorzitter van het college van bestuur van de Hogeschool Rotterdam. Het was Bormans die het onderwerp integrale veiligheid de afgelopen jaren op de agenda van het hoger onderwijs zette. Tijdens deze conferentie droeg hij het onderwerp over aan de besturen van de Vereniging Hogescholen en haar evenknie van de samenwerkende universiteiten, de VSNU.

Bormans verbreedde het onderwerp in de discussie na de lezing van Februari naar de werkvloer, toen hij stelde dat werknemers managers nodig hebben die zelf ook een open cultuur in stand houden waarin het hebben van een afwijkende mening gerespecteerd wordt. ‘Is de cultuur in het hoger onderwijs al zo volwassen dat iedereen het schurende gesprek durft aan te gaan?’, vroeg Bormans nogal retorisch.

Ook in de paneldiscussie die op Februari volgde, met drie leden uit de eerdergenoemde raad van advies van het platform, was iedereen het met elkaar eens.

Studenten moeten leren omgaan met diverse meningen

‘We moeten kritiek inderdaad niet wegpoetsen. Dat is niet wat we met ons advies wilden zeggen. We moeten juist leren hoe we dat debat constructief kunnen voeren’, aldus lector publiek vertrouwen in veiligheid Marnix Eysink Smeets van Inholland. ‘Omwille van de vrijheid, maar ook omdat studenten moeten leren omgaan met de diversiteit aan meningen.’

‘Colleges van bestuur moeten nadenken over hoe je met controverse omgaat, zonder met alle winden van de social media mee te waaien’, zei Andrea Donker, psycholoog en lector kennisanalyse sociale veiligheid aan de Hogeschool Utrecht.

Ira Helsloot, het derde lid van de raad van advies en tevens hoogleraar besturen van veiligheid aan de Radboud Universiteit, stelde een soort tournee voor als iemand nog eens het spreken onmogelijk zou worden gemaakt zoals gebeurde bij de medewerker van Shell die door klimaatactivisten werd belaagd op een universiteit. Helsloot: ‘Organiseer dan maar een tour met die man door de hele universiteit, zodat iedereen geconfronteerd wordt met zijn mening.’

Olmo Linthorst