Op zoek naar de essentie #11: Hoe zou je het zelf vinden om op al je werk schriftelijk te reflecteren?
27 September 2023
Reflectiedwang, kun je het beter noemen. Het systeem waarin we studenten en medewerkers zichzelf laten beoordelen is onveilig en lokt nepreflecties uit. Voer liever een echt gesprek, betoogt Mark Smit in zijn blog nummer 11 over de essentie van goed onderwijs.
Ons doel op aarde als docenten is om leerprocessen op gang te brengen. We doen dat door studenten met nieuwe kennis te confronteren en opdrachten te geven. We laten ze dingen opleveren om te kunnen zien op welk niveau dat gedaan is. We accepteren daarbij dat nog niet alles perfect is gedaan; ten slotte zijn ze nog aan het leren. Maar we willen wel weten of studenten ook echt iets geleerd hebben van wat er goed en minder goed is gegaan.
Daarvoor hebben we het wondermiddel ‘reflectieverslag’ uitgevonden. Voor de meeste studenten is dit een gruwel. Op zijn best ontdekken ze gaandeweg een aantal standaardformuleringen die de suggestie wekken dat er een bewust leerproces is doorgemaakt, met daarbij een paar vlug uit de mouw geschudde ‘verbeterpunten’. ‘Beter plannen.’ ‘Meer feedback vragen.’ Zodat je in elk geval geen onvoldoende voor ‘reflecteren’ oploopt.
Wanneer je echt met een student in gesprek gaat over diens leerproces (Hoe ga je dat dan precies doen? Waaróm zou je meer feedback vragen?), blijkt het zelfinzicht toch niet zo diep te zitten. Het was een ‘moetje’.
Zelf ervaren we ook – op zijn best – frisse tegenzin wanneer we ons in het jaarlijkse functionerings- en beoordelingsritueel moeten verantwoorden met een zelfevaluatie of -reflectie. Er wordt een zinvolle interne dialoog verwacht, die voor de meesten van ons lastig is. Laat staan voor onze studenten.
In het ideale geval laat je je in een zelfreflectieproces voeden door indrukken en oordelen van mensen om je heen. De term die we daarvoor hebben bedacht: ‘360°-feedback’. Als je apentrots bent op je werk en je functioneren in de groep dan gaat het nog wel. Maar als je al wat onzeker bent over je functioneren en je resultaat, dan is het een ware verschrikking. Zorgvuldig bouwen aan je eigen schavot. Want ze zeggen wel dat fouten maken mag, maar je weet uit ervaring wel beter.
Wat mij betreft stoppen we vanaf morgen met schriftelijk reflecteren. Het is onveilig, het stimuleert nep-reflecties waar je nog zelf in gaat geloven ook en het is zonde van de tijd. Het past niet bij doordacht eenvoudig ontworpen en uitgevoerd onderwijs.
Wat dan wel? Echt reflecteren gaat alleen in dialoog. Met de gedachte achter de 360°-feedback is niets mis. Zo open mogelijk in gesprek gaan met mensen die iets verstandigs over jouw functioneren kunnen zeggen levert hoe dan ook nuttige informatie op. Het gaat mis als je het allemaal moet opschrijven. Dan ligt het vast, zit je eraan vast en kan het later tegen je gebruikt worden.
Er is niets mis mee om studenten te vragen zichzelf te beoordelen op de criteria. Maar ook dan geldt: als je het laat inleveren en het ligt zwart-op-wit vast, dan kun je verwachten dat er ongewenste processen op gang komen. Studenten hebben al snel in de gaten dat je beter niet té negatief over jezelf kunt oordelen en zeker niet té positief, want dan krijg je lastige vragen. Een beetje aan de veilige kant gaan zitten dus. Met het kweken van diepgaand zelfinzicht heeft dat allemaal weinig te maken.
Echt in gesprek met studenten over leren, dus. Jezelf als docent de gesprekstechnieken aanleren om het een open gesprek te laten zijn, waarin het gaat over de essentie. En waar nuttige inzichten uitkomen voor de student, maar ook voor jezelf: hoe heeft mijn onderwijs gewerkt? Wat had ik zelf beter kunnen doen?
Dat kost tijd. Maar die heb je als de rest van je onderwijs doordacht eenvoudig is.
‘Het feit dat een student niet goed heeft opgeschreven dat en hoe hij gereflecteerd heeft, wil niet zeggen dat die dat niet tijdens het werk heeft gedaan, las ik ooit ergens. Wat toetsen we dan eigenlijk: schrijfvaardigheid of reflecterend vermogen? Ik vermoed dat “het verslag” vooral wordt verlangd omdat het gemakkelijk is te uploaden in een LMS, en asynchrone communicatie mogelijk maakt. Alhoewel inderdaad de vraag is of er wel van communicatie sprake is, als je ook als docent moet ploeteren om je feedback op schrift te zetten waarvan onzeker is of de student het interpreteert zoals bedoeld is of überhaupt leest. Zowel voor studenten als docenten zou het een verlichting kunnen zijn om meer tijd en diversiteit in andere vormen te steken die leidt tot reflectie zoals de socratische dialoog, intervisie of peer reviews.’
Peter van Waart, hoofddocent CMI
‘Als je studenten een reflectieverslag laat schrijven om te controleren of ze wel gedaan hebben wat jij beoogde, dan heb je te maken met luie docenten. Neem de tijd, ga bijvoorbeeld in gesprek met elkaar en vooral: verdiep je in wat reflecteren werkelijk is. Dat is geen trucje, dat kost ook tijd. Mijn motto is: we laten de studenten niets doen wat we zelf niet zouden willen of kunnen. Denk aan je P&E-verslagen, maak je die met plezier?’
Monique van den Heuvel, hoofddocent IvG
Tekst: Mark Smit
Redactie: Olmo Linthorst
Illustratie: Marit Breuker
Meer blogs van Mark Smit
- Op zoek naar de essentie #1 – Te veel studenten zakken door onze angst dat ze onterecht slagen
- Op zoek naar de essentie #2 – Als een vak niet past, moet je het schrappen
- Op zoek naar de essentie #3 – Mag onderwijs soms ook leuk zijn?
- Op zoek naar de essentie #4 – Kan het een onsje minder met die volgepropte programma’s?
- Op zoek naar de essentie #5 – Waarom laten we studenten van die lange verslagen schrijven?
- Op zoek naar de essentie #6: Leerdoelenjungle en rubrics-terreur, wie snapt het nog?
- Op zoek naar de essentie #7: Hoeveel dwangmatige feedback kan een mens verwerken?
- Op zoek naar de essentie #8: Wie leest die giga-cursuswijzers eigenlijk?
- Op zoek naar de essentie #9: Laat roostersysteem en LMS niet het onderwijs dicteren
- Op zoek naar de essentie #10: Vind je het gek dat studenten zoveel moeten herkansen?
- Op zoek naar de essentie #11: Hoe zou je het zelf vinden om op al je werk schriftelijk te reflecteren?
- Op zoek naar de essentie #12: Je mag meer dan je denkt!
- Op zoek naar de essentie #13: Blind volgen van methodes is garantie voor tegenvaller
- Op zoek naar de essentie #14: Overbodige centralisatie – kunnen we niet beter zelf leren sturen?
- Op zoek naar de essentie #15: Grote cursussen maken het onderwijs ingewikkelder
- Op zoek naar de essentie #16: Hoe kwetsbaar kun je een programma maken?
Helemaal mee eens. Anne DelaCroix (VU) heeft hier de term ‘reflective zombie’ voor bedacht. Studenten schrijven hun reflectieverslag in zombiemodus (gedachteloos de reflectiestappen invullen) en vertellen je precies wat je wil horen. Maar het doet niets voor het leren.
Overigens denk ik dat schriftelijk reflecteren wel degelijk nuttig kan zijn. Het kan helpen om vast te leggen welke inzichten je hebt opgedaan. Maar dat moet dan gaan om een proces waaraan het schrijven ondersteunend is.
Interessant en herkenbaar voor mij als onafhankelijke assessor die de kandidaat niet kent heeft zo’n verslag wel een meerwaarde doordat als het goed beschreven is de situatie, taak ingezette activiteiten en resultaten mij duidelijk zijn en daardoor context. Heel vaak gaat er daar niet over, maar over een soort terugblik die meer vragen oproept dan antwoorden. Je afvragen wanneer en bij wie je een reflectieverslag schrijft lijkt mij belangrijk. Wellicht wordt het fenomeen dan inderdaad meer dan de helft verminderd, dat lijkt me wel wat.
Kom kijken op de Marnix Academie in Utrecht (Pabo) waar we uitgaan van een dialogische benaderingswijze van reflectie.